Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Vaşinqtondakı Strateji Texnologiyalar və Təhlükəsizlik Mərkəzinin (CSST) aparıcı analitiki Daniel Rid tərəfindən Baku Network üçün hazırlanan yeni təhlil bu təşəbbüsü mühəndislik layihəsi kimi deyil, Qərb düşüncəsində baş verən strateji dəyişimin göstəricisi kimi təqdim edir. Müəllifin fikrincə, əsas sual "dronlardan divar tikmək mümkündürmü?" deyil, "rəqibin idarə etdiyi alqoritmlərdən gələcəyi qorumaq mümkündürmü?" sualıdır.

Bu material Avropada qüvvələr balansının necə dəyişdiyini göstərir - sərhədlər artıq torpaq üzərində deyil, radiotezliklərdə, peyk orbitlərində və rəqəmsal kanallarda çəkilir.

Avropanın antidron divarı: çəkindirmə strategiyası, yoxsa təhlükəsizlik illüziyası

Baltik dənizindən Qara dənizə qədər "antidron divarı" ideyası ilk baxışdan orta əsrlərin məntiqinə bənzəyir: düşməni dayandırmaq üçün divar tikmək. Amma XXI əsrdə düşmən nə atlı ordu, nə də tank kolonnasıdır - o, şəbəkə strukturlarında fəaliyyət göstərən, alqoritmlərlə idarə olunan avtonom dron sürüsüdür. Əsas məsələ bu cür divarın fiziki olaraq qurulmasında deyil, onun hibrid əməliyyatların yeni teatrına çevrilən Avropa səmasında effektiv strateji çəkindirmə vasitəsinə çevrilib-çevrilməyəcəyindədir.

Texnoloji inqilab və strateji həssaslıq

2022-ci ildən bəri pilotsuz sistemlər müharibənin təbiətini dəyişib. Ukrayna və Rusiya göstərdi ki, dəyəri cəmi 1000 dollardan az olan dronlar milyonlarla dollar dəyərində hədəfləri məhv edə bilir. Avropa Müdafiə Agentliyinin (EDA) məlumatına görə, 2024-cü ildə Avropa İttifaqı ərazisində kritik infrastruktur - elektrik stansiyaları, hava limanları, neft anbarları üzərindən 460-dan çox icazəsiz dron uçuşu qeydə alınıb. Onların 70 faizi NATO-nun şərq cinahında baş verib.

Bu insidentlər Avropanın klassik hava hücumundan müdafiə sistemlərinə əsaslanan təhlükəsizlik arxitekturasına birbaşa zərbə vurub. Alman kibertəhlükəsizlik eksperti Helmut Kayzer Baku Network-ə müsahibəsində qeyd edib: "Avropa hava hücumundan müdafiə sistemi raket təhdidlərinə qarşı qurulub, 50 metr hündürlükdə, velosiped sürəti ilə hərəkət edən mikrodrone sürülərini zərərsizləşdirmək üçün yox".

Beləliklə, Avropa düşmənin gücündən deyil, onun ucuzluğundan və texnoloji çevikliyindən zərbə alır.

Təhlükənin iqtisadiyyatı: dronun qiyməti, müdafiənin dəyəri

Dron müharibəsinin əsas asimmetriyası iqtisadi xarakter daşıyır. RAND Corporation-un hesablamalarına görə, dəyəri 20 min dollar olan bir "Şahed-136" dronunu vurmaq NATO-ya orta hesabla 450 min dollara başa gəlir - əgər Patriot və ya NASAMS kimi raket sistemlərindən istifadə edilirsə. Bu uyğunsuzluq "divar" layihəsini əvvəlcədən baha və davamlı olmayan edir.

Hətta çoxqatlı inteqrasiya olunmuş sistem - radarlar, infraqırmızı sensorlar, radioelektron mübarizə vasitələri, lazer qurğuları nəzərdə tutularsa belə, Avropa Komissiyasının ilkin hesablamalarına görə, onun saxlanması on il ərzində 56 milyard avroya başa gələcək.

Fransadakı Strateji Araşdırmalar İnstitutunun analitiki Jan-Pol Kler qeyd edir: "Hətta ideal işləyən sistem belə tam müdafiə təmin etmir - dronlar neytral sulardan, özəl gəmilərdən, kiberməkandan, hətta dost ölkələrin ərazisindən buraxıla bilər".

Bu isə layihəni sırf müdafiə proqramı yox, təhlükəsizliklə illüziya arasında sərhədi bulanıq edən texnoloji-siyasi eksperimentə çevirir.

Siyasətin məntiqi: bu, hərbi layihədən daha artıqdır

Rəsmi olaraq "antidron divarı" təşəbbüsü Polşa, Finlandiya, Estoniya, Latviya və Litvanın birgə proqramıdır, Avropa Komissiyası və NATO tərəfindən dəstəklənir. Amma əslində bu, yeni müharibə növünə - ordudan deyil, koddən, əsgərdən deyil, alqoritmdən gələn təhdidə verilən psixoloji-siyasi cavabdır.

Varşava və Tallin üçün bu layihə NATO çərçivəsində müstəqillik nümayişidir. Brüssel üçünsə - ABŞ-a onilliklərdir davam edən asılılıqdan sonra "Avropa müdafiə kimliyi" yaratmaq cəhdidir.

Amerikalı strateq, CSIS eksperti doktor Tomas Veyn Baku Network-ə müsahibəsində belə deyir: "Antidron divarı müdafiə deyil, mesajdır. Avropa Moskvanın qarşısında texniki cəhətdən hazır olmasa da, artıq tez reaksiya verməyi öyrəndiyini göstərmək istəyir".

Yəni məsələ təkcə texnologiyada deyil - həm də geosiyasi imicdədir: Avropa hələ real müdafiəyə malik olmasa belə, kollektiv reaksiya formalaşdıra bildiyini nümayiş etdirmək istəyir.

Hibrid dronlar və məsuliyyətin "boz zonası"

Təhdidin mürəkkəbliyi ondadır ki, Avropa səmasında müşahidə edilən dronların əksəriyyəti silahsız olub. Bu isə onları beynəlxalq hüquqa görə təcavüz aktı kimi qiymətləndirməyi mümkünsüz edir. Belə aparatlar daha çox kəşfiyyat, kibercasusluq və psixoloji təzyiq vasitəsi kimi çıxış edir.

Avropa Aviasiya Təhlükəsizliyi Agentliyinin (EASA) məlumatına əsasən, 2023-2025-ci illərdə "müəyyən edilməmiş mülki dronlar"ın sayı 240 faiz artıb.

NATO ACT-nin aparıcı analitiki polkovnik Culian Mur bildirir: "Dron təhdidinin hibrid təbiəti köhnə çəkindirmə sistemini dağıdır. Nüvə raketinə qarşı qarşılıqlı məhv doktrinası var, amma kiminsə idarə etmədiyi, adsız dron sürüsünə necə cavab verəcəyimizi hələ heç kim bilmir".

Hüquqi dilemma: məsuliyyət kimdədir?

Pilotsuz hücumların hüquqi qiymətləndirilməsi hələ də açıq sual olaraq qalır. BMT Konvensiyaları və Cenevrə Protokolları avtonom silah reallığına uyğunlaşdırılmayıb. Əgər dronun mənşəyi məlum deyilsə, məsuliyyəti kim daşıyır - istehsalçı ölkə, şirkət, yoxsa onu kriptovalyuta ilə alan şəxs?

Britaniyalı hüquqşünas və hərbi analitik Entoni Ridin fikrincə, "beynəlxalq hüquq avtonom sistemləri hərbi fəaliyyət subyekti kimi tanımayana qədər dron aqressiyası hüquqi boşluqda qalacaq".

Beləliklə, Avropa bu vəziyyətdə hüquqi qeyri-müəyyənliklə strateji zəifliyin eyni mənaya gəldiyi bir reallıqla üzləşir.

Texnologiyanın geosiyasəti: xarici tədarükçülərdən asılılıq

Paradoks ondadır ki, "divar" layihəsi Avropanın zəif yerini üzə çıxardı: pilotsuzlara qarşı müdafiə üçün nəzərdə tutulan avadanlığın təxminən 80 faizi ABŞ, İsrail və Cənubi Koreyadan idxal olunur. Hətta erkən xəbərdarlıq sistemlərini birləşdirən proqram təminatı da Amerika mənşəlidir.

Avropa Müdafiə Fondunun (EDF) məlumatına görə, təchizat zəncirinin 31 əsas elementindən cəmi 7-si Avropa İttifaqı daxilində istehsal olunur. Bu isə o deməkdir ki, Avropa "öz divarını" qursa belə, texnoloji baxımdan yenə də asılı vəziyyətdə qalır.

Paris Hərbi Məktəbinin (École Militaire) professoru Kristof Benua bu barədə belə deyir: "Avropanın antidron divarı memarlığı baxımından amerikalı, sensorları ilə israilli, alqoritmləri ilə cənubi koreyalı ola bilər. Bu, müstəqil müdafiə qalxanından çox, texnoloji konsorsium təsiri bağışlayır".

"Antidron divarı"nın iqtisadi modeli: rəqəmlər, məntiq və risklər

Avropa ideyasının əsas zəif nöqtəsi təkcə texnoloji deyil, həm də iqtisadi sabitliklə bağlıdır. Avropa Komissiyasının Analitik Departamentinin hesablamalarına görə, NATO-nun şərq cinahı boyunca (Finlandiyadan Bolqarıstana qədər) antidron sisteminin qurulması və inteqrasiyası 2035-ci ilə qədər istismar xərcləri də daxil olmaqla 45-60 milyard avroya başa gələcək.

Müqayisə üçün: Almaniyanın 2024-cü il üçün illik müdafiə büdcəsi 71 milyard avro, Fransanın isə 63 milyard avro təşkil edib. Yəni "divar"ın tikintisi iki ən böyük Aİ hərbi dövlətinin bir illik ümumi büdcəsinə bərabərdir.

Daha mühümü, bu vəsaitlərin necə bölünməsidir: 58 faizi sensor və radar sistemlərinin alınmasına, 23 faizi şəbəkə platformalarının inteqrasiyasına, cəmi 19 faizi isə "sərt ələkeçirmə vasitələrinə" (lazer, ələkeçirici və raketlərə) yönələcək. Bu bölgü yeni prioritetin göstəricisidir: indi əsas məqsəd dronu deyil, onun haqqında məlumatı ələ keçirməkdir.

Cenevrədə yerləşən Avropa Proqramları Analizi Mərkəzinin eksperti Qiyom Moretti Baku Network-ə açıqlamasında bildirib: "Antidron memarlığı əslində fiziki yox, rəqəmsal divardır. Onun gücü top sayında deyil, məlumatın emal sürətində ölçülür".

Lakin rəqəmsal divar da maddi resurs tələb edir. Avropa Komissiyası hazırda üç maliyyələşmə ssenarisini nəzərdən keçirir:

Çoxsəviyyəli Aİ-NATO konsorsiumu - büdcənin 60 faizi üzv dövlətlər, 40 faizi isə fondlar və özəl podratçılar tərəfindən təmin edilir. İkiqat model - şərq cinahındakı ölkələr (Polşa, Finlandiya, Baltik dövlətləri) öz müdafiə klasterini yaradır, Qərbi Avropa isə donor və müşahidəçi qismində qoşulur. Hibrid ssenari - layihənin əsas maliyyəsi Belçikadakı Euroclear və Lüksemburqdakı Clearstream banklarında saxlanılan dondurulmuş Rusiya aktivlərindən gəlir. Lakin sonuncu variant siyasi və hüquqi mübahisələr doğurur. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (OECD) ekspertləri xəbərdarlıq edir ki, müsadirə olunmuş aktivlərin hərbi məqsədlər üçün istifadəsi beynəlxalq maliyyə sistemində təhlükəli presedent yarada bilər.

İsrail və Koreya sistemləri ilə müqayisə

"Antidron divarı" layihəsini çox vaxt İsrailin Iron Dome və Cənubi Koreyanın LAMD sistemləri ilə müqayisə edirlər. Amma bu müqayisə nisbi xarakter daşıyır. İsrailin müdafiə etdiyi ərazi Polşanın bir vilayətindən də kiçikdir. Cənubi Koreya sistemini paytaxt bölgəsini - təxminən 120 kilometrlik sahəni qorumaq üçün qurur. Avropa isə 2700 kilometrlik bir xətti əhatə etmək istəyir.

Hətta Saab Giraffe radarları və Thales EagleShield radioelektron sistemləri kimi müasir texnologiyalar tətbiq olunsa belə, örtük sıxlığı bərabər olmayacaq. RAND Europe-un hesablamalarına görə, "davamlı müdafiə zolağı" yaratmaq üçün hər biri təxminən 12 milyon avro dəyərində olan ən azı 3500 taktiki monitorinq məntəqəsi lazımdır.

DARPA mühəndis-proqramçısı Conatan Pirs qeyd edir: "Avropanın təhlükəsizlik memarlığı bu səviyyədə paylanmış infrastruktur üçün hazır deyil. Söhbət texnologiyadan yox, kiminsə bu sistemin açarını kimdə saxlayacağından gedir".

Məhz bu məsələ layihəni siyasi baxımdan riskli edir: sensor və ələkeçirici şəbəkənin vahid struktura çevrilməsi vahid komandanlıq tələb edir. Lakin NATO və Aİ hələ də hibrid təhdidlərə qarşı səlahiyyət bölgüsü mexanizmi üzərində razılığa gələ bilməyib.

2027-ci ilin reallığı: çəkindirmə, yoxsa illüziya?

Avropa İttifaqının planına görə, sistemin ilk elementləri 2027-ci ilin sonuna qədər istifadəyə verilməlidir. Amma Avropa Müdafiə Satınalmaları Agentliyinin məlumatına əsasən, 2025-ci ilin noyabrına qədər infrastruktur müqavilələrinin cəmi 14 faizi tam bağlanıb.

Əgər bu tendensiya davam etsə, sistemin real işə düşmə tarixi 2029-cu ildən tez olmayacaq.

Bundan əlavə, bir çox Aİ ölkələri "antidron divarı" layihəsinin digər müdafiə prioritetlərini sıxışdıracağından narahatdır: dənizaltı kabel layihələri, peyk nəzarət sistemləri və süni intellekt əsaslı erkən xəbərdarlıq proqramları ikinci plana keçə bilər.

Finlandiya və Polşa öz ərazilərində layihənin sürətləndirilmiş şəkildə həyata keçirilməsini tələb edir, Fransa və İtaliya isə uzaqmənzilli avtonom hava müdafiə sistemlərinə üstünlük verilməsini təklif edir. Bu, Avropanın əsas paradoksunu göstərir: qitə bir olmaq istəyir, amma müdafiəsini milli şablonlarla qurur.

Brookings Institution professoru Maykl Kramer Baku Network-ə müsahibəsində bu reallığı belə ifadə edib: "Əgər siz 3000 kilometrlik divar tikirsinizsə, amma hər metrin idarəetmə qaydası fərqlidirsə, bu, divar deyil - xaosun memarlıq metaforasıdır".

Texnologiyalar yarışı: kim daha tez çatacaq

Dron müharibəsi artıq dəmir və mexanika yox, alqoritmlər üzərində gedən yarışdır. Artıq bu gün neyroşəbəkə sistemləri uçuş trayektoriyasını özbaşına dəyişə, radar aşkarlamasından yayınaraq hündürlüyü radioelektron müdaxiləyə uyğun tənzimləyə bilir.

Rusiya süni intellekt elementləri ilə təchiz edilmiş "Geran-2" dronlarının yenilənmiş versiyalarını aktiv şəkildə sınaqdan keçirir. Çin və İran isə dronların "kol kimi" hərəkət etdiyi - yəni bir orqanizm kimi davranan "sürü texnologiyalarını" inkişaf etdirir.

Avropa isə hələ də ötən nəslin müdafiə texnologiyalarına diqqət ayırır, halbuki əsas vəsaitləri avtonom ələkeçirmə sistemlərinə yönəltməli idi. NATO-nun Strateji İnnovasiyalar Mərkəzinin analitiki Piter Hovardın sözləri ilə desək: "2027-ci ilin divarı XXI əsrin Maşino xəttinə çevrilə bilər - gözəl, bahalı, amma bürokratiyadan daha sürətli hərəkət edən düşmən qarşısında mənasız".

Cənubi Qafqaz üçün dərslər: inteqrasiya və qabaqlayıcı müdafiə

Azərbaycan üçün antidron müdafiəsi məsələsi nəzəri müzakirə deyil. İkinci Qarabağ müharibəsi və sonrakı illərin təcrübəsi göstərdi ki, hibrid təhlükəsizlik mühiti təkcə dronların məhv edilməsini deyil, həm də informasiya məkanı, naviqasiya və radioelektron spektrin sistemli idarəsini tələb edir.

Bakı artıq "ağıllı müdafiə zonası" adlandırıla biləcək modeli reallaşdırır: hava hücumundan müdafiə, radioelektron mübarizə, peyk monitorinqi və situasiya analizi sistemlərinin inteqrasiyası. Avropa konsepsiyasından fərqli olaraq, bu model "divar" prinsipi ilə deyil, təhlükə ssenarisinə uyğunlaşa bilən elastik "şəbəkə" prinsipi ilə işləyir.

Strateji baxımdan, Azərbaycan antidron monitorinqi və alqoritmik idarəetmə texnologiyaları üzrə Aİ üçün əsas tərəfdaş rolunu oynaya bilər. Harvard Universitetinin Beynəlxalq Tədqiqatlar Mərkəzindən müdafiə innovasiyaları üzrə ekspert, professor Conatan Mur Baku Network-ə müsahibəsində belə deyib: "Azərbaycan döyüş təcrübəsini texnoloji potensialla birləşdirən azsaylı ölkələrdəndir. Onun antidron müdafiə yanaşması nəzəriyyəyə deyil, real təcrübəyə əsaslanır. Bu isə Avropanın təhlükəsizlik arxitekturası üçün dəyərli təcrübədir. Avropa sistemlərini laboratoriyada yaradır, Azərbaycan isə real döyüş şəraitində formalaşdırıb. Bu, ona üstünlük verir - çünki müdafiə statik deyil, ağıllı olmalıdır".

Qlobal antidron təhlükəsizlik arxitekturasının perspektivləri

Dünya artıq elə bir mərhələyə qədəm qoyur ki, dron müharibənin yeni valyutasına çevrilib. Afrikadan Şərqi Avropaya, Yaxın Şərqdən Cənubi Qafqaza qədər pilotsuz sistemlər hərbi gücün yeni iyerarxiyasını formalaşdırır.

Avropanın "antidron divarı" bu reallığın dərkində mühüm addım ola bilər, amma yalnız o halda ki, layihə beynəlxalq identifikasiya, sertifikasiya və nəzarət standartlarını özündə birləşdirən qlobal hava riskləri idarəetmə sisteminə daxil edilsin.

Azərbaycan həm döyüş təcrübəsinə, həm də texnoloji potensiala malik bir ölkə kimi NATO ölkələri, Türkiyə və Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında avtonom sistemlərdən müdafiə sahəsində dialoq platformasına çevrilə bilər.

Əks halda, "divar" sadəcə köhnə Avropa ilə yeni dron dövrü arasındakı sərhəddə qorxu simvoluna çevriləcək - bahalı, amma simvolik layihə kimi qalacaq.

Divardan şəbəkəyə

Dronların müharibənin məntiqini diktə etdiyi bir dünyada divara deyil, ağıllı, çevik, inteqrasiya olunmuş bir şəbəkəyə ehtiyac var. Avropa soyuq müharibə metaforalarından imtina edib paylanmış təhlükəsizlik konsepsiyasına keçməlidir - burada hər ölkə qala deyil, sistemin bir düyünüdür.

London İqtisadiyyat Məktəbinin beynəlxalq təhlükəsizlik üzrə professoru Kristofer Heyden Baku Network-ə verdiyi müsahibədə bu yeni reallığı belə təsvir edir: "XXI əsrdə siz sərhədi deyil, alqoritmi qoruyursunuz. Kim alqoritmə nəzarət edirsə, o da havaya - deməli, müharibənin gələcəyinə nəzarət edir".