Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Əsas sual indi budur: sağçıların yüksəlişi son onilliyin böhranlarına - miqrasiya, enerji, iqtisadi çətinliklər- reaksiya olaraq müvəqqəti bir dalğadır, yoxsa bu, Avropa layihəsinin mahiyyətini və onun qlobal sistemdəki yerini dəyişdirəcək dərin dönüşün başlanğıcıdır?

Bu suala cavab təkcə akademik maraq doğurmur. O, qlobal ticarətin konturları, təhlükəsizlik arxitekturası, beynəlxalq institutların işi və ABŞ-dan Çinədək, Türkiyədən Azərbaycanadək xarici aktorların strategiyası üçün həlledicidir.

İqtisadi trayektoriya: neoliberaldan proteksionist millətçiliyə

1. Köhnə modelin süqutu və durğunluq sindromu

Avropadakı siyasi silkələnmənin iqtisadi kökləri ideoloji amillər qədər önəmlidir. 2010-cu illərdən bəri Aİ-də davamlı iqtisadi yavaşlama müşahidə olunur: son 5 ilin orta illik ÜDM artımı 1,2%-i keçmir, 2024-cü ildə isə cəmi 1% olub. Avrokomissiyanın proqnozları da nikbin deyil: 2025 üçün 1,1%, 2026 üçün maksimum 1,5%.

Bunun səbəbləri çoxqatlıdır:

- Rusiya ilə enerji əlaqələrinin kəskin azalması bahalı mənbələrdən asılılığı artırıb, 2022-2023-cü illərdə inflyasiyanı 8-10%-ə qaldırıb. - Avropa Mərkəzi Bankının sərt monetar siyasəti (refinans dərəcəsi 4,5%-ə qədər qalxdı) kreditləri bahalaşdırıb, investisiyaları zəiflətdi. - Əhalinin qocalması və işçi qüvvəsinin axını (təkcə Yunanıstandan 2009-dan bəri 500 mindən çox insan köçüb) xüsusilə aşağı və orta ixtisaslı sahələrdə kəskin işçi çatışmazlığı yaradıb. - Aİ-nin "nüvə"si ilə periferiyası arasındakı rəqabət fərqi dərinləşib: 2024-də Polşa və Rumıniyada ÜDM artımı 3%-i keçərkən, Almaniyada cəmi 0,2% olub.

Belə fonda klassik sağçı iqtisadi doktrina - derequlyasiya, vergi stimulları, özəlləşdirmə - cazibəsini itirir. Onun yerini miqrantlara qarşı mübarizə və inteqrasiyadan imtina şüarlarını proteksionizm, birbaşa subsidiyalar və fiskal populizmlə birləşdirən yeni bir kurs tutur.

2. Paradigma dəyişikliyi: liberal olmayan sağçılar

Ənənəvi olaraq Qərb sağ partiyaları iqtisadi liberalizmlə - açıq bazarlarla, dövlətin məhdud rolu və rəqabətin qorunması ilə - assosiasiya olunurdu. Yeni dalğanın sağçıları isə tam fərqli model təklif edir:

- Fransa: Marin Le Pen və Jordan Bardella yeməklərin 80%-ni yerli məhsullardan hazırlamaq öhdəliyi, "yerli ailələr" üçün vergi güzəştləri və əsas mallarda ƏDV-nin dayandırılmasını təklif edir. - Almaniya: AfD CO2 emissiya vergisinin və daşınmaz əmlak vergisinin ləğvini, gəlir vergisini artırmaqla itkilərin kompensasiyasını istəyir - yəni dövlətin rolunu böyüdür. - Böyük Britaniya: Naycel Faraj elektrik enerjisinə ƏDV-nin ləğvini və korporativ vergini 25%-dən 15%-ə endirməyi vəd edir, lakin büdcə gəlirlərinin necə kompensasiya olunacağını açıqlamır.

Belə addımlar artıq bir çox ölkədə 3%-i keçmiş büdcə kəsirini daha da artıracaq: İtaliyada bu göstərici 4,4%, Fransada 5,2%, İspaniyada 4,1%-dir.

BVF və OECD xəbərdarlıq edir: indiki dinamika davam etsə, 2030-a qədər avrozonanın ümumi borcu ÜDM-in 110%-nə çata bilər. Müdafiə xərclərinin NATO öhdəliklərinə uyğun olaraq 2-2,5%-ə qədər artması və əhalinin qocalması fonunda bu, yeni borc böhranı üçün zəmin yaradır.

3. İtaliya nümunəsi: populizmə qarşı praqmatizm

Bu mənzərədə İtaliyanın təcrübəsi diqqətəlayiqdir. Radikal reputasiyası ilə hakimiyyətə gələn Ciorgia Meloni əslində mülayim-mühafizəkar siyasət yürüdür. Onun əsas xətti - sosial xərclərin artımına və həmkarlar ittifaqlarının təzyiqlərinə baxmayaraq büdcə kəsirinin mərhələli azaldılması və dövlət borcunun (ÜDM-in 137%-i) cilovlanmasıdır.

Meloninin təcrübəsi göstərir ki, sağçılar maliyyə intizamına sadiq qala bilərlər. Amma bu seçim həm də siyasi qiymət tələb edir: etirazlar, reytinqlərin enməsi və müdafiə siyasətində məhdud manevr imkanı.

Avropanın iqtisadi arxitekturası təzyiq altında: daxili böhrandan qlobal silkələnməyə

1. Struktur yorğunluq: köhnə modelin tükənməsi

Avropada artım tempinin düşməsi təsadüfi epizod deyil, yığılıb qalmış struktur yorğunluğun simptomudur. "Sosial bazar iqtisadiyyatı" məntiqi və dərin inteqrasiya üzərində qurulan Aİ modeli son illərdə daxili və xarici şoklara qarşı getdikcə zəiflik göstərir.

2000-2020 illəri arasında avrozonanın orta illik ÜDM artımı təxminən 1,4% idi. ABŞ isə eyni dövrdə 2,1%, Cənubi Koreya 3,5% artım göstərirdi. Pandemiyadan sonra fərq daha da açılıb: 2023-cü ildə ABŞ iqtisadiyyatı 2,5% böyüdü, avrozona isə cəmi 0,5%.

Əsas səbəblər Avropanın öz iqtisadi strukturlarında gizlənir:

- Demoqrafik tənəzzül: doğum əmsalı 1,46 uşağa düşüb (populyasiyanın sabit qalması üçün 2,1 lazımdır). 2050-yə qədər əmək qabiliyyətli əhali 16% azalacaq və bu da xroniki işçi çatışmazlığı yaradacaq. - Məhsuldarlığın durğunluğu: 2010-2023 arasında avrozonada əmək məhsuldarlığının illik artımı 0,7%-i keçməyib, ABŞ-da isə 1,4% olub. - Texnologiya və infrastrukturda zəif investisiya: Aİ-də R&D xərcləri ÜDM-in 2,2%-i səviyyəsindədir, ABŞ-da 3,5%, Cənubi Koreyada isə 4,9%. - Bürokratik lənglik: mürəkkəb qərarqəbuletmə sistemi və Avrokomissiyanın məhdud səlahiyyətləri islahatları ləngidir. Mario Draghinin islahat hesabatı təqdim olunandan bir il keçsə də, əsas bəndlərin heç biri həyata keçirilməyib.

Bu amillər birlikdə Avropanın rəqabət qabiliyyətini, xüsusilə də strateji sektorlarda, ciddi şəkildə zəiflədir. 2000-ci ildə Aİ-nin qlobal iqtisadiyyatda payı təxminən 25% idi, bu gün isə 15%-dən aşağıdır. Çin 2021-də Aİ-ni ümumi ÜDM üzrə keçib, Hindistan isə 2030-da onu yaxalayacaq.

Enerji şoku və yeni sənaye xəritəsi

2022-2023-cü illərin enerji böhranı Avropa iqtisadiyyatında dönüş nöqtəsinə çevrildi. 2021-də Rusiyadan idxal olunan 155 milyard kubmetr qazın cəmi iki il ərzində 45 milyarda enməsi enerji daşıyıcılarının qiymətində görünməmiş sıçrayış yaratdı - pik nöqtədə qiymətlər dörd dəfədən çox artdı.

Bu dalğa ilk növbədə yüksək enerji tutumlu sahələri vurdu - metallurgiya, kimya, gübrə və şüşə istehsalı. İki il ərzində Avropa alüminium sənayesinin 17%-ni, kimya sənayesinin 10%-ni itirdi, gübrə istehsalçılarının təxminən 20%-i istehsalı müvəqqəti dayandırdı.

Deindustrializasiya artıq nəzəri təhlükə deyil, real prosesdir və bu gün baş verir. Təkcə Almaniya 2022-2024 arasında sənaye istehsalının təxminən 12%-ni itirib, sənayenin ÜDM-də payı isə 26%-dən 22%-ə düşüb.

Bu vaxt ABŞ rəqabət təzyiqini artırdı. 2022-ci ildə qəbul edilmiş 370 milyard dollarlıq Inflation Reduction Act (IRA) "yaşıl" enerji və elektronika istehsalını subsidiyalaşdırır. Nəticədə Northvolt və BASF kimi nəhəng şirkətlər layihələrinin bir hissəsini Atlantikanın o tayına daşımağa başlayıblar.

Aİ cavab kimi Net Zero Industry Act planını irəli sürüb, lakin bu plan üzrə dəstək həcmi ABŞ-dakı ilə müqayisədə üç dəfə azdır və üzv ölkələr arasında səpələnib. Bu isə parçalanma yaradır və "nüvə" (Almaniya, Fransa) ilə "periferiya" (İspaniya, Şərqi Avropa) iqtisadiyyatları arasındakı uçurumu daha da dərinləşdirir.

Tarif zərbəsi: Vaşinqton proteksionizmə qayıdır

Daxili böhranlara xaricdən gələn başqa bir zərbə də əlavə olundu - ABŞ prezidenti Trampın aqressiv ticarət siyasəti. 2025-ci ilin yanvarından etibarən ABŞ ticarət sazişlərini yenidən nəzərdən keçirməyə və yeni tariflər tətbiq etməyə başlayıb.

2025-ci ilin mayında Ağ Ev Aİ-də istehsal olunan avtomobillərə 35%-lik idxal rüsumunun tətbiqini müzakirə edəcəyini açıqladı və bunu "ədalətsiz subsidiyalar"la əsaslandırdı. Avrokomissiyanın hesablamalarına görə, bu ssenari reallaşsa, Aİ illik 42 milyard avroya qədər itki verə bilər.

Tramp, həmçinin, Brüsseli yan keçərək ayrı-ayrı Aİ ölkələri ilə ikitərəfli sazişlər bağlamaq təklifi irəli sürüb ki, bu da blok daxilində mərkəzdənqaçma meyillərini daha da gücləndirir.

Avrokomissiya cavab olaraq ABŞ kənd təsərrüfatı məhsullarına 25%-lik tariflər və müdafiə sektorundakı alışların yenidən nəzərdən keçirilməsi kimi "güzgü tədbirləri" hazırlayır. Amma bu addımların potensialı məhduddur: ABŞ və Aİ arasında ticarət dövriyyəsi 2024-cü ildə 900 milyard dollardan çox olub və tarif müharibəsinin kəskinləşməsi ilk növbədə Avropa ixracatçılarına zərbə vuracaq.

İnflyasiya və fiskal sərhədlər

İfrat sağ partiyalar dövlətin aktiv müdaxiləsini - əsas məhsullara subsidiyalar, "yerli əhali" üçün vergi güzəştləri --- tələb edirlər. Amma bu planlar fiskal reallıqla toqquşur:

- Avrozona üzrə ümumi borc ÜDM-in 91,2%-i səviyyəsindədir, Fransada 112%, İtaliyada 137%. - 2024-cü ildə Fransa büdcə kəsiri 5,2%-i, İspaniyada 4,1%-i, Belçikada 4,7%-i keçib. - AİB hesablayır ki, hər əlavə faiz bəndi kəsir hazırkı faiz dərəcələri fonunda borcun xidmət xərclərini ildə təxminən ÜDM-in 0,3%-i qədər artırır.

Yeni xərclər üçün fiskal "boşluq" məhduddur. 2030 üfüqündə pensiya və səhiyyə xərcləri hər il ÜDM-in əlavə 1,5-2%-i qədər artacaq. Əgər paralel olaraq subsidiyalar və vergi hədiyyələri yarışı başlayarsa, bu, artıq bütün avrozona miqyasında 2010-cu illərin borc böhranının təkrarlanmasına gətirib çıxara bilər.

2025-2035: Avropanın iqtisadi trayektoriyasının üç ssenarisi

- Ssenari A - "Mühafizəkar adaptasiya" Aİ əsas ölkələrdə ifrat sağçıların hakimiyyətə gəlməsindən yayınır və modeli tədricən yeniləyir: mülayim vergi stimulları, texnoloji suverenliyə investisiya, enerji mənbələrinin şaxələndirilməsi. ÜDM artımı 2030-a qədər 1,6-1,8% səviyyəsində sabitləşir, açıq ticarət modeli qorunur.

- Ssenari B - "Fiskal millətçilik" İfrat sağçılar Almaniya və Fransada hakimiyyətə gəlir, milli istehsalçılar üçün subsidiyalar və vergi güzəştləri tətbiq edir, miqrasiyanı məhdudlaşdırır. ÜDM artımı 0,8-1,2%-ə enir, büdcə kəsiri 5%-i keçir, qeyri-müəyyənlik fonunda investisiyalar azalır.

- Ssenari C - "Parçalanma və tarif spiralı" Aİ müxtəlif iqtisadi siyasət yürüdən ölkə qruplarına parçalanır, ABŞ və Çinlə tarif müharibəsi dərinləşir, vahid bazar zəifləyir. ÜDM artımı 0,5%-dən aşağı düşür, avro ikinci ehtiyat valyuta statusunu itirir, Aİ-nin qlobal iqtisadiyyatda payı 11-12%-ə qədər azalır.

Siyasi-institusional dönüş: suverenlik inteqrasiyaya qarşı

İfrat sağçılar və Aİ arxitekturasının böhranı

Avropa İttifaqı milli dövlətlərdən səlahiyyətlərin tədricən fövqəlmilli institutlara - Avrokomissiyaya, Avropa Parlamentinə, Aİ Məhkəməsinə - ötürülməsi ideyası üzərində qurulub. 1957-ci ilin Roma müqavilələrindən başlayan bu proses onilliklər boyu sabitlik və artım təmin etdi. Amma bu gün qarşıda elə bir çağırış var ki, nə borc böhranı illərində, nə də Brexit zamanı belə olmamışdı.

Fransanın "Milli Birlik"indən və Almaniyanın AfD-sindən tutmuş İtaliyanın "Lega"sına və Macarıstanın "Fidesz"inə qədər ifrat sağçı hərəkatlar təkcə Brüsseldəki bürokratiyanı tənqid etmir. Onlar fövqəlmilli suverenlik ideyasının legitimliyini sual altına alır, "səlahiyyətlərin qaytarılması" konsepsiyasına və milli hüququn Aİ hüququna birbaşa üstünlüyü prinsipinə istinad edirlər.

Bu, artıq təkcə nəzəri debat deyil. 2021-ci ildə Polşa Konstitusiya Məhkəməsi milli konstitusiyanı Avropa hüququndan üstün tutdu. 2023-də oxşar addım Macarıstanda müzakirə olundu. Əgər belə qərarlar Almaniya, Fransa, İtaliya kimi aparıcı iqtisadiyyatlar üçün siyasi norma halını alarsa, İttifaqın hüquqi toxuması parçalanmağa başlayacaq.

İnstitusional iflic və mərkəzdənqaçma meyilləri

İfrat sağçıların yüksəlişi təkcə ideoloji deyil, idarəetmə mexanizmlərində də iflic yaradır. Aİ-də qərar qəbul etmə sistemi konsensus və qarşılıqlı tanınma üzərində qurulub. Şura və ya Avropa Şurasında ümumi xəttə qarşı çıxan hökumətlər peyda olduqda, qərarların bloklanması normaya çevrilir.

Niderland nümunəsi bu baxımdan ibrətamizdir: Gert Vildersin "Azadlıq Partiyası" 2025-də koalisiyadan çıxandan sonra ölkə nə NATO səviyyəsinə uyğun müdafiə xərclərinin artırılmasını, nə də iqlim tədbirləri paketini təsdiqləyə bildi. İtaliya və Avstriyada da oxşar proseslər gedir - sağçılar Aİ-nin miqrasiya qanunvericiliyini "milli nəzarət" istiqamətində yenidən yazmağı tələb edirlər.

Bu institusional durğunluq Avropa məkanının defraqmentasiyasına gətirir: ölkələr Brüsseli yan keçərək xarici tərəfdaşlarla ikitərəfli sazişlər bağlamağa başlayır (məsələn, Qətərlə qaz təchizatı, Çinlə infrastruktur layihələri), bu isə vahid xarici kurs prinsipini dağıdır.

Suverenliklərin toqquşması və hüquqi kolliziyalar

İfrat sağçılar Aİ-nin əsas ölkələrində hakimiyyətə gələrsə, ilk böyük döyüş meydanı hüquq sahəsi olacaq. Artıq bu gün onların proqramlarında Aİ-nin baza müqavilələri ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edən təşəbbüslər var: - Aİ hüququnun üstünlüyündən imtina etmək planları Le Pen və AfD tərəfindən açıq şəkildə səsləndirilir. - Şengen daxilində azad hərəkətin məhdudlaşdırılması gündəmə gətirilir. - 1951-ci il Cenevrə Konvensiyasını pozaraq miqrantların birtərəfli deportasiyası təklif olunur. - Avropanın "Yaşıl kursu" ilə təsbit edilmiş iqlim öhdəliklərini icra etməkdən imtina ssenariləri müzakirə edilir.

Belə addımlar ikili hüquqi reallıq yaradacaq: Aİ qanunları formal olaraq qüvvədə qalacaq, amma üzv dövlətlər onları yerinə yetirməyəcək. Zərbə isə İttifaqın can damarı sayılan ümumi bazara və vahid hüquq sisteminə dəyəcək.

Tarix xəbərdarlıq edir. 1960-cı illərdə Fransanın məşhur "boş oturacaq siyasəti" Avropa institutlarını demək olar ki, bir ilə yaxın iflic etmişdi. O vaxt kompromislə düyün açıldı. Bu gün isə risk daha sərtdir: əgər ölkələr Aİ Məhkəməsinin qərarlarını və Avrokomissiyanın direktivlərini yox saymağı siyasi norma edərsə, İttifaq işlək mexanizmləri olmayan formal qabığa çevriləcək.

Siyasi xəritə: Avropa daxilində yeni ox

İfrat sağçı dalğa qeyri-bərabər hərəkət edir, amma qitənin siyasi geometriyasını kökündən dəyişir. Artıq qitə arxitekturasında üç ox aydın görünür: - Milli-mühafizəkar suverenlik oxu: Polşa, Macarıstan, İtaliya, qismən Avstriya və Slovakiya. Bu ölkələr fövqəlmilli səlahiyyətlərin məhdudlaşdırılmasını və "milli maraqların" prioritetini müdafiə edirlər. - İnteqrasiya nüvəsi: Almaniya, Belçika, Niderland, Skandinaviya ölkələri. Bu qrup siyasi və iqtisadi ittifaqın dərinləşdirilməsinin tərəfdarıdır. - Tərəddüd edən mərkəzçilər: Fransa, İspaniya, Çexiya. Burada trayektoriyanı yaxın seçkilər müəyyən edəcək.

Fransa və Almaniyada ifrat sağçılar qalib gəlsə, balans kökündən dəyişəcək: birinci ox dominant mövqeyə çıxacaq, "inteqrasiya nüvəsi" isə azlığa düşəcək.

Aİ-nin siyasi-institusional sisteminin transformasiya ssenariləri

Ssenari A - "İdarə olunan divergensiya". İfrat sağçılar təsir qazanır, amma İttifaqı dağıtmırlar. Milli parlamentlərin rolu artır, Aİ "fərqli sürətli Avropa" modelinə imkan verən elastik mexanizmlərlə özünü yeniləyir. İntegrasiya davam edir, lakin daha assimetrik formada.

Ssenari B - "Konstitusion böhran". Milli məhkəmələr və hökumətlər kütləvi qaydada milli hüququ Aİ hüququndan üstün tutur. Aİ Məhkəməsinin nüfuzu sarsılır, Avrokomissiyanın icbar mexanizmləri iflic olur. İttifaq varlığını qoruyur, amma qərarları faktiki olaraq könüllü xarakter daşıyır. Bu, "suveren dövlətlərin birliyi"nə aparan yoldur.

Ssenari C - "Parçalanma və dağılma". Bir-birinin ardınca birtərəfli siyasi addımlar gəlir, iri ölkələr müqavilələrin yenidən baxılmasını və ya çıxışı gündəmə gətirir - Frexit, Italexit kimi ssenarilər real müzakirəyə çevrilir. İttifaq regional bloklara parçalanır, avro status itirir. Avropanın xarici-siyasi çəkisi enir, qlobal ağırlıq mərkəzi isə qəti şəkildə Hind-Sakit okean hövzəsinə sürüşür.

Geopolitik kontur: yeni dünyada Avropa

Strateji prioritetlərin yenidən düzülüşü

Avropa ifrat sağ dominantasiyasına girərsə, onun xarici siyasəti iqtisadiyyat və institutlar qədər dəyişəcək. Onilliklər boyu vizit kartası olan çoxtərəflilik, insan haqları və ticarətin qlobal liberallaşması kursu arxa plana keçəcək.

Birincisi, ABŞ-la münasibətlərin tonusu dəyişəcək. ABŞ prezidenti Tramp artıq transatlantik sazişlərin yenidən baxılması və tarif təzyiqi xəttini elan edib. Mərkəzçilərdən fərqli olaraq ifrat sağçılar simmetrik cavaba hazırdır. Bu, NATO daxilində belə çat yarada, xərcləri artırsa da, strateji koordinasiyanı zəiflədə bilər.

İkincisi, Rusiya və Çinlə kanallar genişlənəcək - ideoloji yaxınlığa görə yox, soyuq praqmatizmə görə. AfD Rusiya qazı idxalının bərpasını gündəmə gətirir, Le Pen 2024-də sanksiyaları "özünü dağıdan" adlandırmışdı. Bu xətt Ukrayna münaqişəsinin dinamikasını və sanksiya arxitekturasını yenidən qura bilər.

Üçüncüsü, Afrika və Yaxın Şərqə yönəli kurs güclənəcək. Məqsəd əmək resursları və xammal bazalarıdır. Amma ifrat sağ gündəmi fonunda bu, tərəfdaşlıqdan çox alətlələşdirmə olacaq: miqrantların geri qaytarılması üzrə sazişlər, sərhəd nəzarətinə qarşılıq investisiya paketləri, "mübadilə" modelinin sərtləşməsi.

Qlobal sistem üçün nəticələr

Avropanın sağa dönməsi nəticələri ilə yalnız qitə sərhədləri daxilində məhdudlaşmayacaq. Bu, qlobal nizamın öz arxitekturasını silkələyəcək bir dönüş nöqtəsidir.

- Qlobal ticarət parçalanacaq. ABŞ, Aİ və Çin arasında tarif qarşıdurmaları struktur xarakter alacaq, tədarük zəncirləri isə qlobal olmadan çıxıb regional fraqmentlərə bölünəcək. - Qlobal institutlar zəifləyəcək. ÜTT və OECD kimi qurumlar nüfuz itirəcək, çünki əsas oyunçular ikitərəfli sazişlərə və preferensial zonalara üstünlük verəcək. - Kapital axınları istiqamət dəyişəcək. İnvestisiyalar daha proqnozlaşdırıla bilən yurisdiksiyalara - ABŞ və Asiyaya - yönələcək. Aİ isə bir hissə birbaşa xarici investisiyasını itirəcək: artıq 2024-də onların axını 2021-lə müqayisədə 23% azalıb.

2035 üfüqündə bu, təkcə Avropanın zəifləməsi deyil, onun qlobal iqtisadiyyatda ikinci dərəcəli aktora çevrilməsi demək ola bilər: ÜDM-də payı 11-12%-ə enəcək, avro isə ehtiyat valyuta statusunun bir hissəsini itirəcək.

Strateji nəticələr və tövsiyələr

- İnstitusional mexanizmlər yenilənməlidir. Qərarların iflicini önləmək üçün Aİ-də həssas sahələrdə ixtisaslı çoxluğa keçid və Avropa Parlamentinin rolunun gücləndirilməsi vacibdir. - Fiskal siyasət yenidən düşünülməlidir. Büdcə intizamı texnologiyalara, infrastruktura və müdafiəyə investisiyalarla uzlaşdırıla biləcək qaydalar tələb edir. - ABŞ-ın tarif təzyiqinə cavab aktiv sənaye siyasəti olmalıdır. Avropada dəyər zəncirlərinin, xüsusilə də mikroçiplər, hidrogen və süni intellekt kimi strateji sahələrdə yaradılması həyati əhəmiyyət daşıyır. - Miqrasiya siyasəti balanslı olmalıdır. Xaotik açıq qapı siyasətindən imtina demoqrafik intihar demək olmamalıdır. Aİ iqtisadi aktivliyi qorumaq üçün hər il ən azı 2-3 milyon yeni işçiyə ehtiyac duyacaq. - Xarici strategiya yeni güc mərkəzlərini nəzərə almalıdır. Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əməkdaşlıq Rusiyadan və Çindən asılılığı azaltmaq və alternativ tədarük marşrutları yaratmaq üçün açar rolunu oynayır.

... Avropa bu gün qarşısında gələcək onillikləri müəyyən edəcək bir seçimlə dayanır. İfrat sağçıların yüksəlişi təsadüfi fırtına deyil - bu, iqtisadi tükənmə, demoqrafik qocalma, institusional inersiya və geosiyasi təzyiqlərin simptomudur. Məsələ onların hakimiyyətə gəlib-gəlməyəcəyi deyil - bu, artıq demək olar ki, qaçılmazdır. Məsələ başqadır: Avropa cəmiyyətləri bu dönüşü yenilənməyə təkan verəcək impuls kimi istifadə edə biləcəklərmi, yoxsa yeddi onillik ərzində inteqrasiya və sülh simvolu olmuş layihənin dağılmasına göz yumacaqlar?

Məhz bu suala veriləcək cavab müəyyən edəcək: Avropa dünya sisteminin aparıcı qütblərindən biri kimi qalacaqmı, yoxsa keçmişlə yaşayan və gələcəyə təsir göstərmək gücünü itirmiş regional bir birliyə çevriləcəkmi.