Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Qlobal maliyyədə paradigma dəyişikliyi: ideologiyadan kapitalın praqmatikasına

XX əsrin böyük bir hissəsində dünya maliyyə sistemi ikimərkəzli idi. Onun əsas dayaqları London və Nyu-York sayılırdı. Bu iki şəhər kapital axınlarının hüquqi legitimliyini və sabitliyini təmin edirdi. Ətraflarında Cenevrə, Lüksemburq, Sinqapur, sonralar Honkonq kimi "ikinci dərəcəli" mərkəzlər formalaşmışdı. Onlar sadəcə əməliyyat meydanları yox, Qərb maliyyə universalizminin - hüququn aliliyi, mülkiyyət azadlığı və neytral maliyyə vasitəçiliyi prinsipinin simvolu idilər.

Amma XXI əsrdə sistemin sütunları çat verməyə başladı. Brexit, ABŞ və Aİ-də artan tənzimləmə təzyiqləri, ESG mexanizmləri və sanksiya siyasətləri maliyyə mərkəzlərini ideoloji nəzarət alətlərinə çevirdi. Effektivliyə xidmət etməli olan institutlar artıq siyasi funksiyalar daşımağa başladı.

Nəticədə, paradoksal vəziyyət yarandı: risklərdən qorumaq üçün tətbiq olunan həddindən artıq tənzimləmə özü kapital qaçışının katalizatoruna çevrildi.

Məhz bu fonda BƏƏ-nin, xüsusilə də Dubayın və Əbu-Dabinin sürətli yüksəlişi Qərb modelinin böhranına qarşı qlobal iqtisadiyyatın struktur cavabıdır.

Henley & Partners-in məlumatına görə, təkcə 2025-ci ildə BƏƏ-yə köçəcək varlı şəxslərin sayı 9 800 nəfərə çatacaq - bu, dünyada ən yüksək göstəricidir. New Financial-in hesablamasına əsasən, 2024-cü ilin ilk yarısında Dubai International Financial Centre (DIFC)-də idarə olunan aktivlərin həcmi 444 milyard dollardan 700 milyarda yüksəlib. Ölkədə yaşayan fərdi sərmayədarların ümumi sərvəti isə 700 milyard dollara çatıb.

Müqayisə üçün: eyni dövrdə London maliyyə şirkətlərinin Avropaya - Parisə, Frankfurta, Dublinə köçməsi nəticəsində təxminən 1 trilyon dollar aktiv itirib.

Bu rəqəmlər aydın tendensiyanı göstərir: kapital o yerlərə axır ki, orada qaydalar sabit və neytraldır.

BƏƏ bu gün "maliyyə praqmatizmi"nin yeni modeli kimi çıxış edir - burada qanun ideoloji təzyiq vasitəsi deyil, xidmət mexanizmidir: sadə, rasional və çevik.

İnstitusional təkamül və strateji baxış

BƏƏ-nin uğuru təsadüfi deyil. O, "post-neft iqtisadiyyatı" konsepsiyasına əsaslanan uzunmüddətli dövlət strategiyasının nəticəsidir. 2000-ci illərin əvvəlindən rəhbərlik enerji resurslarına söykənən modelin məhdudluğunu anlayaraq kapital infrastrukturunu həm fiziki, həm hüquqi, həm də texnoloji müstəvidə formalaşdırmağa başladı.

DIFC (Dubay) və ADGM (Əbu-Dabi) kimi iki müstəqil yurisdiksiyanın yaradılması dönüş nöqtəsi oldu. İngilis ümumi hüququna əsaslanan bu maliyyə zonaları (müvafiq olaraq DFSA və FSRA tərəfindən tənzimlənir) faktiki olaraq "dövlət içində dövlət" prinsipi ilə işləyir. Onların hüquq sistemi və arbitraj mexanizmləri beynəlxalq standartlarla inteqrasiya olunub, amma Qərb mərkəzlərindən fərqli olaraq, siyasi və bürokratik məhdudiyyətlərdən azaddır.

Bu hüquqi memarlıq BƏƏ-yə unikal model təqdim etməyə imkan verdi: burada şəffaflıq sürətlə, komplayens rahatlıqla, nəzarət isə operativliklə uzlaşır.

Məsələn, Avropada maliyyə lisenziyası almaq aylar çəkirsə, DIFC-də bu proses cəmi bir neçə həftədir. "Bir pəncərə" prinsipi və tam rəqəmsal inzibati idarəçilik bu mərkəzləri fintex, İslam maliyyəsi və vençur kapital kimi yeni sahələr üçün cəlbedici edib.

2024-cü ildə DIFC-də 6 100-dən çox, ADGM-də isə 11 000-ə yaxın şirkət qeydiyyatdan keçib. Bu, təsadüfi artım deyil - kapital artıq orada yerləşir ki, institutlar "nəzarət üçün nəzarət" prinsipi ilə deyil, xidmət mədəniyyəti ilə işləyir.

Vergi suverenliyi və etimad formulu

BƏƏ-nin strategiyasının ikinci sütunu - "vergi vakuumu" adlana biləcək xüsusi modeldir. Burada dövlətin marağı ilə sərmayədarın marağı üst-üstə düşür.

Gəlir vergisinin sıfır faizi, kapitalla bağlı vergi və dividendlərə qoyulan rüsumun olmaması, azad iqtisadi zonalarda sıfır faiz mənfəət vergisi - bunlar sadəcə güzəştlər deyil, institusional fəlsəfədir: BƏƏ qazanır, amma paylamadan deyil, cəlbetmədən.

2023-cü ildən tətbiq edilən 9 faiz korporativ vergi yalnız xüsusi zonalardan kənarda fəaliyyət göstərən şirkətlərə aiddir. Beləliklə, ölkə həm beynəlxalq öhdəliklərini yerinə yetirir, həm də real kapital axınlarını qoruyur. Bu model sayəsində BƏƏ nə "offşor təcridi" ittihamlarına məruz qalır, nə də rəqabət üstünlüyünü itirir.

Ən əsas fərq isə - vergi sabitliyidir. Qərbdə vergi siyasəti çox vaxt daxili siyasi mübarizənin alətinə çevrilir (məsələn, Fransada varlılara vergi mübahisələri, Britaniyada non-dom rejiminin ləğvi), amma BƏƏ-də yazılmamış ictimai razılaşma mövcuddur: fiskal qaydalar dəyişməz qalır, çünki etimad onlara əsaslanır.

Nəticə olaraq, investor uzunmüddətli planlama horizontunda özünü təhlükəsiz hiss edir. BƏƏ faktiki olaraq "etimad üzərində qurulmuş vergi suverenliyi" yaratdı - gəlir toplamaqla yox, kapitalı cəmləməklə əldə edilir.

Geosiyasi neytrallıq və kapital diplomatiyası

BƏƏ-nin digər iddiaçılardan əsas fərqi onun diplomatik arxitekturasıdır. Qlobal siyasətin maliyyə axınlarını silahlaşdırdığı dövrdə BƏƏ "bloklara qoşulmayan kapitalizm" modeli qurur.

2022-ci ildən sonra sanksiyaların genişləndiyi dövrdə Dubay ABŞ, Çin, Hindistan və Rusiya kapitalının eyni vaxtda işləyə bildiyi azsaylı mərkəzlərdən biri oldu. Bu, təsadüfi deyil - ölkə sanksiya koalisiyalarında iştirak etmir, ideologiya ixrac etmir və investorlarından siyasi sədaqət tələb etmir.

Bu, hesablanmış neytrallıqdır - iqtisadi deyil, strateji kateqoriyadır. Əgər Cenevrə Soyuq Müharibə dövründə statusla neytral idisə, Dubay hesabla neytraldır. Bu, milli təhlükəsizliklə uzlaşdırılmış praqmatik mövqe sayılır.

Elə buna görə də BƏƏ regiondakı münaqişələrdə vasitəçi rolunda çıxış edir, beynəlxalq sammitlərə ev sahibliyi edir və "kapital diplomatiyası"nı genişləndirir - etimadın itirildiyi məkanlarda yeni etimad platformaları yaradır.

Texnoloji suverenlik - maliyyə gücünün yeni dayağı

Müasir qlobal iqtisadiyyat klassik kapitaldan rəqəmsal kapitala keçid dövrünü yaşayır. İnvestisiya, məlumat və hesablama gücü axınları bir-birinə sıx şəkildə bağlanır. Bu reallığı dərk edən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) anladı ki, qlobal maliyyə mərkəzi statusunu qorumağın yeganə yolu texnoloji müstəqillikdən keçir. Elə buna görə də ölkənin inkişaf strategiyasının üçüncü sütunu texnoloji suverenlikdir.

2018-ci ildən etibarən BƏƏ hökuməti rəqəmsal texnologiyaları həm maliyyə sisteminə, həm də dövlət idarəçiliyinə ardıcıl şəkildə inteqrasiya edir. "Smart Dubai" və "UAE Digital Government" kimi platformalar sadəcə vətəndaş xidmətləri üçün deyil, dövlətin korporativ oyunçuya çevrilməsi prosesinin modelidir. Məqsəd - maliyyə axınları, hüquqi mexanizmlər və məlumat infrastrukturu üçün vahid rəqəmsal ekosistem formalaşdırmaqdır.

Bu siyasətin ən parlaq nümunəsi - Əbu-Dabidə yaradılan Stargate UAE layihəsidir. Bu, süni intellekt və yüksək performanslı hesablama sistemləri üzrə supermərkəzdir və G42 şirkəti ilə yanaşı OpenAI, Oracle, NVIDIA kimi nəhəng qlobal korporasiyalar da layihədə iştirak edir. Onun enerji tutumu 1 giqavat səviyyəsində nəzərdə tutulur - bu, ABŞ və Çinin ən iri məlumat mərkəzləri ilə müqayisə oluna bilər. Layihə iki istiqamətli xarakter daşıyır: həm milli ehtiyaclara (dövlət məlumatları, kibertəhlükəsizlik, fintex), həm də beynəlxalq süni intellekt klasteri kimi Asiya, Avropa və Afrika partnyorlarına xidmət göstərəcək.

Beləliklə, BƏƏ məlumat sahəsində enerji təhlükəsizliyinə bənzər müstəqil texnoloji infrastruktur qurur.

Bununla yanaşı, ölkə insan kapitalına ciddi önəm verir. Məhəmməd bin Zayed Universitetinin (MBZUAI) yaradılması bu yeni təhsil fəlsəfəsinin simvoludur: məqsəd sadəcə mütəxəssis yetişdirmək deyil, rəqəmsal dövrün memarlarını formalaşdırmaqdır. Hər il 400 minə yaxın şagirdi əhatə edən süni intellektin əsaslarının dövlət məktəblərində məcburi tədrisi gələcəyin nəsillərinə texnologiyanı təbii həyat mühiti kimi qəbul etdirməyi hədəfləyir. Bu, 15-20 illik strateji sərmayədir - gələcəyin maliyyə və texnoloji sistemlərini idarə edə biləcək milli ekspert təbəqəsini formalaşdırmaq üçün.

Texnologiyanın maliyyə sektoruna inteqrasiyası təkcə təhsil müstəvisində deyil, normativ sahədə də özünü göstərir. 2022-ci ildə BƏƏ dünyada ilk dəfə kriptoaktivlər üçün xüsusi tənzimləyici orqan - VARA (Virtual Assets Regulatory Authority) yaratdı. Bunun nəticəsində Dubay ABŞ və Aİ-dən qanunvericilik qeyri-müəyyənliyi səbəbindən çıxan kriptobirjalar, fintex startaplar və rəqəmsal investisiya platformaları üçün etibarlı yurisdiksiyaya çevrildi. Bu addım iqtisadi olduğu qədər siyasi xarakter daşıyır: BƏƏ faktiki olaraq "yeni maliyyə dövrünün laboratoriyası" statusunu qazandı - burada kapital, texnologiya və dövlət idarəçiliyi təcrübəvi, amma idarə olunan formatda birləşir.

Beynəlxalq maliyyə arxitekturasına təsir: kapitalın çoxqütblü modeli

Əmirliklərin qlobal maliyyə mərkəzinə çevrilməsi beynəlxalq maliyyə sistemini üç səviyyədə dəyişdirir - institusional, tənzimləyici və strateji.

1. İnstitusional səviyyə - iyerarxiyadan şəbəkəyə keçid. XX əsrdə dünya maliyyə sistemi iki əsas mərkəzə - Nyu-York və Londona söykənən vertikal iyerarxiya idi. XXI əsrdə isə mənzərə dəyişir: qarşılıqlı əlaqədə olan üfüqi şəbəkə formalaşır. Bu şəbəkədə artıq Sinqapur, Honkonq və Şanxayla yanaşı Dubay və Əbu-Dabi də əsas hublar sırasındadır. Onlar Asiya, Afrika və Avropa arasındakı kapital axınlarını birləşdirən qovşaqlardır. Bu, "post-Qərb qloballaşması"nın başlanğıcı deməkdir - yəni dəyər yaradan və qayda müəyyən edən mərkəzlər artıq siyasi güc mərkəzləri ilə üst-üstə düşmür. Beləliklə, BƏƏ sadəcə vasitəçi yox, yeni qlobal maliyyə xəritəsinin memarlarından birinə çevrilir.

2. Tənzimləyici səviyyə - nəzarət və etimad arasında tarazlıq. 2008-ci il böhranından sonra Qərb maliyyə sistemində "hiper-komplayens" dövrü başladı: KYC/AML qaydalarının sərtləşməsi, ESG-nin siyasiləşməsi, normativ aktların çoxalması. Nəticədə hüquqi uyğunluq effektivlikdən bahalı oldu. BƏƏ alternativ model təklif etdi - "kifayət qədər şəffaflıq" prinsipi. Burada nəzarət var, amma biznesi iflic etmir. 2024-cü ildə FATF-ın "boz siyahısı"ndan çıxarılması BƏƏ-nin bu tarazlığı tapdığını sübut etdi: qlobal normativ sistemin bir hissəsi olmaq mümkündür, amma suverenliyi və çevikliyi qorumaqla.

3. Strateji səviyyə - kapital diplomatiyası və yeni "yumşaq güc". Bu gün BƏƏ-nin maliyyə gücü onun xarici siyasət alətinə çevrilib. Əbu-Dabi İnvestisiya İdarəsi (ADIA), Mubadala və ICD kimi suveren fondlar sadəcə sərmayəçilər deyil, həm də strateji tərəfdaşlıqların memarları kimi çıxış edirlər. 2024-cü ildə ADIA-nın idarə etdiyi aktivlər 993 milyard dollardan çox idi - bu, dünya üzrə üçüncü ən iri dövlət fondu deməkdir. Bu resurslar vasitəsilə BƏƏ Afrika enerji layihələrində, Avropa infrastrukturunda və Çin, Hindistanla birgə fondlarda pay sahibi olur. Beləcə, "baza əvəzinə fond", "təzyiq əvəzinə sərmayə" prinsipi ilə maliyyə diplomatiyası klassik xarici siyasətin yerini tutur.

Nəticədə BƏƏ ideoloji parçalanma və münaqişələrlə bölünmüş regionlar arasında "etimad mərkəzi" rolunu oynayır. Onun neytrallığı və maliyyə açıqlığı sayəsində qlobal iqtisadiyyat geosiyasi parçalanma şəraitində belə fəaliyyətini davam etdirə bilir.

Modelin çağırışları və sərhədləri: dayanıqlıq, amma tormozsuz

Lakin bu modelin daxili ziddiyyətləri də az deyil.

Birinci - reputasiya riskləri. BƏƏ kapitalın mənşəyinə görə fərq qoymadan açıq siyasət yürüdür. Amma bu, bəzən sanksiyaları və vergi öhdəliklərini dolanmaq istəyən vəsaitlərin də cəlb olunması riskini yaradır. BƏƏ-nin FATF "boz siyahısı"ndan çıxarılması gərginliyi azaltsa da, riski aradan qaldırmadı. Gələcəkdə ölkə nəzarəti gücləndirməli, amma Qərb bürokratiyasına çevrilməməlidir. Bu, "etimad yurisdiksiyası" imicini qorumaqla maliyyə monitorinqinin incə tənzimlənməsini tələb edir.

İkinci - sosial-iqtisadi təzyiq. Kapital axını və varlı miqrantların çoxalması daşınmaz əmlak qiymətlərini artırır, sosial təbəqələşməni dərinləşdirir. Əhalinin cəmi 20 faizini vətəndaşlar təşkil etdiyi bir ölkədə bu, ciddi balans siyasəti tələb edir. Hökumət "əmirləşmə" proqramları, təhsil və mədəni layihələr vasitəsilə milli kimliyi qorumağa çalışır. Lakin modelin davamlılığı kosmopolitizm və milli konsolidasiyanın düzgün nisbətindən asılı olacaq.

Üçüncü - geosiyasi məhdudiyyətlər. Neytrallıq yalnız böyük güclərin birbaşa təzyiqi olmayanda mümkündür. BƏƏ-nin texnoloji tərəqqisi və Çinlə əməkdaşlığı artıq Vaşinqtonda narahatlıq doğurub. 2025-ci ildə ABŞ qabaqcıl çiplərin BƏƏ-yə ixracını məhdudlaşdırmaq variantını müzakirə etmişdi, lakin diplomatik razılaşma nəticəsində bu qərardan imtina olundu. Bu hadisə bir siqnaldır: BƏƏ-nin təsir dairəsi artdıqca, ona yönələn təzyiq də artacaq.

Ssenari analiz və 2035-ci ilə qədər strateji perspektivlər

Hazırkı dinamika nəzərə alınmaqla, BƏƏ-nin dünya maliyyə sistemindəki rolunun inkişafı üçün üç əsas ssenari proqnozlaşdırmaq mümkündür.

1. Davamlı liderlik ssenarisi. Bu modeldə Əmirliklər qlobal maliyyə mərkəzi statusunu möhkəmləndirir, beynəlxalq hesablaşmalar və investisiya axınlarında payını genişləndirir. 2030-cu ilə qədər DIFC və ADGM-in idarə etdiyi aktivlərin həcmi 1 trilyon dollardan çox olur, Dubay isə dünyanın ilk on maliyyə mərkəzindən birinə çevrilir. BƏƏ beynəlxalq maliyyə tənzimləmələrinin tamhüquqlu iştirakçısına - Asiyada Sinqapurun analoquna çevrilir. Regionda geosiyasi sabitlik qorunur, qlobal parçalanma isə əksinə, Əmirliklərin "dünya iqtisadiyyatının neytral serveri" rolunu daha da gücləndirir.

2. Rəqabətli tarazlaşma ssenarisi. Qərb mərkəzləri adaptasiyaya başlayır: London bir qədər əvvəlki cazibəsini bərpa edir, Səudiyyə Ərəbistanı isə Ər-Riyadda maliyyə klasteri yaradaraq təzyiqi artırır. Bu şəraitdə kapital daha bərabər paylanır, amma BƏƏ fintex, İslam maliyyəsi və kriptoiqtisadiyyat kimi niş sahələrdə liderliyini saxlayır. Bu modeldə Dubay və Əbu-Dabi çoxmərkəzli şəbəkənin tərkib hissəsinə çevrilir - hər mərkəz öz sahə üzrə ixtisaslaşır və qlobal sistemin "funksional qovşağı" rolunu oynayır.

3. Xarici şok ssenarisi. Genişmiqyaslı geosiyasi böhran və ya regiondakı daxili sabitsizlik investor etimadının müvəqqəti azalmasına səbəb olur. Kapitalın bir hissəsi ənənəvi yurisdiksiyalara qayıdır, BƏƏ-nin artım tempi ləngiyir. Lakin bu halda belə ölkənin qurduğu texnoloji, hüquqi və insan resurslarına əsaslanan infrastruktur strateji dəyərini qoruyur və böhrandan sonra bərpa imkanlarını təmin edir.

Nəticələr və strateji tövsiyələr

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin yüksəlişi lokal uğur deyil - bu, qlobal maliyyə arxitekturasında sistemli dönüşün ifadəsidir. Əmirliklər kapitalın ideoloji təzyiqdən, bürokratik tənzimləmələrdən və vergi qeyri-sabitliyindən bezdiyi şəraitdə öz üstünlüyünü rasional və çevik institutlar hesabına qurdu.

Onların uğur modeli üç əsas prinsipə əsaslanır: neytrallıq, çeviklik və texnoloji müstəqillik.

Qlobal sistem üçün bu, "maliyyə çoxqütblülüyü"nə keçidi ifadə edir - artıq heç bir yurisdiksiya etimad üzərində inhisar yarada bilmir.

Qərb maliyyə mərkəzləri üçün əsas nəticə - tənzimləmə fəlsəfəsini yenidən nəzərdən keçirmək zərurətidir: ideologiya ilə deyil, institutların keyfiyyəti və mühitin proqnozlaşdırıla bilməsi ilə rəqabət aparmaq lazımdır.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün dərs ondan ibarətdir ki, qlobal legitimlik artıq böyük dövlətlərin paytaxtlarında deyil, etimad qovşaqlarında formalaşır - kapitalın özünü təhlükəsiz hiss etdiyi məkanlarda.

BƏƏ üçün isə strateji vəzifə dəyişmir: açıqlıqla nəzarət arasında balansı qorumaq, daxili institutları gücləndirməklə xarici dünyanın dəyişkənliyindən asılılığı minimuma endirmək.