Obama və ya Bayden dövrlərindən fərqli olaraq, ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərlik etdiyi hazırkı administrasiya demokratiya və insan haqları ilə bağlı abstrakt çağırışlardan imtina edərək, onları biznes, investisiya və resursların praqmatizmi ilə əvəz edib. Bu, korporativ və dövlət maraqlarının kəsişdiyi klassik Amerika xarici siyasətinə qayıdışdır. Mərkəzi Asiya artıq periferik zona deyil, strateji metallar, enerji və tranzit marşrutları ilə Amerikanı təmin edə biləcək resurs-logistika mərkəzi kimi nəzərdən keçirilir. Bu yeni konfiqurasiyada Azərbaycan sadəcə vasitəçi deyil, infrastruktur, sabitlik və siyasi iradə sahibi bir mediator kimi çıxış edir - Şərqlə Qərb arasında arteriya rolunu oynayan ölkə.

Bu ilin sentyabrında start götürən Amerika ticarət missiyası bu dönüşün simvoluna çevrildi. ABŞ-nin iyirmi beş ən böyük şirkətinin nümayəndələri Astana, Daşkənd və Bakını ziyarət etdilər. Siyahıda Apple, Boeing, Chevron, ExxonMobil, John Deere, Honeywell, General Electric kimi nəhənglər yer alırdı. Bu korporasiyalar regiona bazar kimi deyil, istehsal-xammal zəncirinin bir hissəsi kimi baxır. Qazaxıstanda Wabtec lokomotivlərinin istehsalı layihəsi işə salınıb, Özbəkistanda isə enerji, emal və texnologiya sahələrində dörd milyard dollarlıq müqavilələr imzalanıb. Schlumberger və Baker Hughes SOCAR-la birgə proqramlar açır, Air Products isə Özbəkistanın kimya və qazemalı müəssisələrinin modernləşdirilməsinə üç milyard dollar yatırır. Bakı üçün bu, aydın siqnaldır: Amerika iqtisadiyyatı bölgəyə bəyanatlarla deyil, texnologiya, avadanlıq və pulla qayıdır.

Vaşinqtonun Özbəkistana münasibətindəki dəyişiklik mühüm siyasi göstəriciyə çevrildi. Bir vaxtlar insan haqları və siyasi azadlıqlar baxımından "problematik" hesab edilən Daşkənd indi Tramp tərəfindən islahat və biznes tərəfdaşı kimi açıq şəkildə təriflənir. Bunun arxasında sentiment yox, hesablanmış riyazi soyuqluq dayanır: ABŞ Özbəkistanı gücləndirərək Rusiya və Çinə qarşı əks çəki yaradır, eyni zamanda Əfqanıstan və Cənubi Asiya bazarlarına giriş əldə edir. 14 ədəd Boeing təyyarəsinin tədarükü üzrə imzalanan müqavilə, sadəcə aviasiya deyil, həm də siyasi loyalıq anlamı daşıyan simvolik addımdır.

Vaşinqton artıq gizlətmir: əsas məqsəd resurslar və marşrutlardır. Qazaxıstan 2024-cü ildə ABŞ-yə uran ixracını beş dəfə artıraraq 2600 tona çatdırıb. Gümüş, neft və ferrosaxmaların tədarükü də artır. Bu, Amerikanın postsovet məkanında təsirini tədricən bərpa etdiyini göstərir. Lakin 1990-cı illərdən fərqli olaraq, indi ABŞ birbaşa deyil, regional vasitəçilər üzərindən hərəkət edir. Bu mənada Azərbaycan ideal platformadır: siyasi sabit, infrastruktur baxımından hazır, enerji ilə təmin olunmuş və coğrafi baxımdan unikal.

Trampın strateji konsepsiyası risklərin diversifikasiyasına əsaslanır. ABŞ Çin və Rusiyadan asılılığı azaltmaq, kritik minerallar və enerji resursları üçün alternativ mənbələr tapmaq istəyir. Mərkəzi Asiya bu mənzərədə yeni nadir torpaq metallarının, neftin və uranın mənbəyi olmaqla yanaşı, təhlükəsiz logistika yollarının da marşrutudur. Azərbaycan üçün bu prosesdə iştirak regionun mərkəzi qovşağı statusunu möhkəmləndirmək imkanıdır. Bakı artıq Cənub Qaz Dəhlizindən tutmuş Transxəzər təşəbbüsünə qədər mürəkkəb enerji və infrastruktur layihələrini uğurla həyata keçirdiyini sübut edib. İndi bu xəritəyə yeni bir xətt əlavə olunur - Zəngəzur dəhlizi, amerikalıların terminologiyasında TRIPP - Trump Route for International Peace and Prosperity.

TRIPP, Çinin "Kəmər və Yol" layihəsinə geo-iqtisadi alternativ kimi nəzərdə tutulur. O, Azərbaycan və Naxçıvan üzərindən Xəzəri Şərqi Aralıq dənizi ilə birləşdirərək Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında ən qısa yük marşrutu olmalıdır. Vaşinqton ilkin mərhələ üçün Ermənistana 145 milyon dollar ayırır, lakin əsas rol Bakıya məxsusdur. Azərbaycan yalnız marşrutun şimal və cənub girişlərinə nəzarət etmir, həm də paralel İran layihəsi - "Araz dəhlizi"ndə iştirak edir. Beləliklə, ölkə eyni anda üç gücün - ABŞ, İran və Türkiyənin maraqları ilə ziddiyyətə girmədən iki strateji sxemdə iştirak üstünlüyünə malik olur.

Azərbaycanın cənubunda həyata keçirilən infrastruktur layihələri regionu yeni sənaye-nəqliyyat zonasına çevirir. 2026-cı ilin əvvəlində Araz üzərində ilk körpünün istifadəyə verilməsi planlaşdırılır, Zəngilandan İran sərhədinə qədər uzanan dəmir yolu xətti isə yekun mərhələdədir.

Bu model ABŞ üçün də sərfəlidir. Vaşinqton üçün Azərbaycanın iştirakı Mərkəzi Asiyaya Moskva və Pekinlə açıq qarşıdurmaya girmədən sabit və neytral kanal əldə etmək üsuludur. Bakı həm Ankara, həm Tehran, həm Pekin, həm də Brüssel tərəfindən etibarlı sayılır və ideologiya ixrac etmədən, funksional infrastruktur təklif edən mediator rolunu oynaya bilir. Ağ Ev üçün bu, hərbi bazalar və sanksiyalar olmadan, investisiya, nəqliyyat və texnologiya vasitəsilə strateji xətt qurmaq imkanıdır.

Bununla yanaşı, bu rol Azərbaycandan incə balans tələb edir. Ölkə nə qədər çox Amerika təşəbbüslərinə qoşulursa, bir o qədər çox Moskva və Tehranın diqqətini cəlb edir. Lakin məhz bu, Azərbaycanın xarici siyasət sənətidir - hər kəslə danışa bilmək bacarığı. Bakı Amerika layihələrini milli maraqlarla uzlaşdırır, alətə çevrilmir. Bu, vassal asılılığı deyil, şüurlu tərəfdaşlıqdır: tranzit təsir vasitəsinə, infrastruktur isə XXI əsrin valyutasına çevrilir.

Yaxın illərdə ABŞ regionun nəqliyyat və enerji dəhlizlərinə 10 milyard dollara qədər sərmayə yatırmağı planlaşdırır. Chevron, Honeywell və General Electric Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanının modernləşdirilməsində iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir, Amerika bankları isə TRIPP marşrutu çərçivəsində ticarət əməliyyatlarının bir hissəsinin dollarlaşdırılmasını araşdırır. Bu, sadəcə rəqəmlər deyil - struktur dəyişikliyidir: Vaşinqton Avrasiyanın geo-iqtisadi xəritəsini yenidən yazmaq, Rusiya infrastrukturundan asılılığı Xəzər-Azərbaycan oxu ilə əvəzləmək istəyir.

Başlanğıc nöqtəsi olan C5+1 formatı əslində yeni doktrinanın - qarşılıqlı asılılıq doktrinasının alətinə çevrilir. Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz artıq ideologiyadan daha çox infrastrukturun, diplomatik şüarlardan daha çox ticarət yollarının əhəmiyyət kəsb etdiyi məkandır. Bu reallıqda Azərbaycan sadəcə körpü deyil, yeni Avrasiya arxitekturasının dayağıdır. Burada ABŞ, Çin, İran, Türkiyə və Avropanın maraqları kəsişir - və məhz burada Bakı bu maraqlar arasında tarazlığı qoruyur.

Uzunmüddətli perspektivdə bu, Azərbaycana təkcə iqtisadi deyil, siyasi sığorta da qazandırır. Eyni anda Amerika, Çin və İran layihələrində iştirak etməklə Bakı xarici təzyiq risklərini minimuma endirir və suverenliyini möhkəmləndirir. Dünya neft və qazdan çox, məlumat, logistika və nadir metallar dövrünə daxil olur. Bu yeni reallıqda tranzit hakimiyyətdirsə, Azərbaycan artıq sübut edib: o, bu hakimiyyəti şüarlarla deyil, infrastrukturla idarə etməyi bacarır.

2025-ci ilin noyabrına təyin olunan Vaşinqton C5+1 sammiti ABŞ-ın bölgəyə qayıdışını deyil, Amerikanın Avrasiyada yeni siyasət mərhələsini rəsmiləşdirir. Diplomatiya vitrinindən arxada xammal axınları, nəqliyyat dəhlizləri və texnoloji zəncirlər üzərində nəzarət məntiqi formalaşır. Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz artıq maraqlar məkanı deyil, infrastruktur rəqabəti arenasıdır. Və burada Bakının üstünlüyü ondadır ki, o, ziddiyyətli güclərin maraqlarını balansı pozmadan inteqrasiya edə bilir.

Donald Tramp üçün biznes kateqoriyalarında düşünmək təbiidir: nəqliyyat dəhlizləri onun üçün monetizasiya oluna bilən aktivlərdir. Azərbaycan üçün isə bu, regional axınları idarə etməyə və xarici təsirləri balanslaşdırmağa imkan verən strateji rıçaqlardır. Beləcə maraqlar simmetriyası formalaşır - tərəflərdən heç biri o birinə ideoloji model sırıtmadan, hər biri öz qazancını əldə edir. Bayden dövründə Amerika siyasəti şüarlarla qurulurdusa, indi o, müqavilələr, infrastruktur və logistika üzərində qurulur.

Azərbaycanın enerji və nəqliyyat potensialı ABŞ-nin "resursların diversifikasiyası" strategiyası üçün platformaya çevrilir. ABŞ nadir torpaq metallarında Çindən asılılığı azaltmaq və Qazaxıstandan Xəzərə qədər alternativ təchizat zəncirləri qurmaq niyyətindədir. Bu mənzərədə Azərbaycan sadəcə "tranzit ərazisi" deyil, infrastruktur inteqratorudur: burada Transxəzər marşrutu, Zəngəzur dəhlizi, Cənub Qaz Dəhlizi və perspektivli Araz layihəsi qovuşur. Bu, artıq coğrafiya deyil - yeni nəsil logistika sistemidir, harada ki, nəqliyyat arteriyaları geosiyasi sinirlər funksiyasını daşıyır.

ABŞ administrasiyası özəl kapital ilə xarici siyasət arasında simbioz modelini qurur. 2025-ci ildən üç iri təşəbbüs işə salınır: "Trans-Caspian Energy Initiative", "Critical Minerals Corridor" və "TRIPP" - "Trump Route for International Peace and Prosperity". Bu üç layihənin hamısı Azərbaycanın ərazisindən keçir. Enerji baxımından bu, Xəzər qazının Avropaya ixracının genişləndirilməsidir; logistika baxımından - Mərkəzi Asiyanın Yaxın Şərqlə birləşdirilməsidir; siyasi planda isə ABŞ-nin bölgədə hərbi iştirak olmadan təsirini möhkəmləndirməsidir.

Bu siyasətdə korporasiyalar əsas rol oynayır - onlar faktiki olaraq geo-iqtisadi ekspansiyanın alətlərinə çevriliblər. ExxonMobil, Chevron və Schlumberger Qazaxıstan və Özbəkistanda proqramlarını aktivləşdirib, lakin əsas halqa SOCAR-dır - Xəzər axınlarını Türkiyə və Cənubi Avropa ilə bağlayan şirkət. Texnoloji nəhənglər - Honeywell, General Electric, Microsoft - enerji sistemləri və nəqliyyat şəbəkələrinin idarə olunması üçün rəqəmsal həllər tətbiq edirlər. Bütün bunlar regionun yeni texnoloji toxumasını formalaşdırır və Azərbaycan bu strukturda sadəcə podratçı kimi deyil, öz resursu və baxışı olan tərəfdaş kimi iştirak edir.

Zəngəzur dəhlizinin statusundakı transformasiya xüsusi yer tutur. Əgər əvvəllər bu layihə Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək lokal təşəbbüs kimi görünürdüsə, indi o, qlobal infrastruktur oyununun elementi sayılır. Vaşinqton onu Çin Sintszyan marşrutuna və Rusiya nəqliyyat xətlərinə alternativ kimi görür, bu da dəhlizi Qərb üçün strateji obyektə çevirir. Paralel olaraq Tehran öz versiyasını - Araz dəhlizini irəli sürür, burada Azərbaycan bərabər tərəf kimi çıxış edir. Nəticədə Bakı ikiqat üstünlük qazanır: iki marşrut, iki investor, iki istiqamət. Bu, geosiyasət və iqtisadiyyatın sinerji yaratdığı nadir vəziyyətdir - toqquşma yox, uyğunluq.

Vaşinqton çox yaxşı anlayır ki, Bakı olmadan bu marşrutların heç biri işləməyəcək. Azərbaycan əsas kommunikasiya nöqtələrini - limanları, dəmir yolu qovşaqlarını, enerji magistrallarını, Ələt və Sanqaçal logistika mərkəzlərini nəzarətində saxlayır. Bu infrastruktur artıq beynəlxalq şəbəkələrə inteqrasiya olunub, onları kənardan keçmək texniki və iqtisadi baxımdan mənasızdır. Buna görə də Tramp administrasiyası təzyiq deyil, əməkdaşlıq xəttini seçib. ABŞ üçün Azərbaycan sadəcə tərəfdaş deyil - Avrasiyada yeni Amerika arxitekturasının dayağıdır.

İqtisadi baxımdan qazanc aydındır. World Bank və McKinsey-nin hesablamalarına görə, TRIPP marşrutunun reallaşması Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasındakı ticarət dövriyyəsini beş il ərzində 35 faiz artıra, Azərbaycanın tranzit gəlirlərini isə illik üç milyard dollara çatdıra bilər. Bununla yanaşı, nəqliyyat sektoru multiplikativ təsir əldə edəcək: dəmir yollarının modernləşməsi, limanların genişləndirilməsi, logistika mərkəzlərinin inkişafı. Lakin ən önəmlisi siyasi kapitaldır - Şərqlə Qərb arasında bütün əsas xətlərin keçdiyi ölkə statusu.

Məzkur mövqe incə diplomatiya tələb edir. Moskva ABŞ-ın fəallığını narahatlıqla izləyir, Pekin öz investisiyalarını təklif edir, Tehran isə təsirini itirməməyə çalışır. Azərbaycan isə "bərabər məsafəli iştirak" strategiyasını seçir: suverenliyinə hörmət edən və ideoloji sədaqət tələb etməyən hər kəslə əməkdaşlığa açıqdır. Məhz buna görə Bakı bu gün həm Vaşinqton, həm Tehran, həm Pekin, həm də Brüssel ilə layihələri eyni vaxtda aparan, Ankarayla da ziddiyyətə girməyən yeganə iştirakçıdır.

Bu mənada Azərbaycan artıq başqalarının modelini təkrarlamayan, öz modelini quran dövlət nümunəsidir. Onun strategiyası köhnə mənada "çoxvektorlu siyasət" deyil, funksional neytrallıqdır - ziddiyyətli axınları bir sistemdə birləşdirib, hər kəsin qazandığı, lakin nəzarətin Bakıda qaldığı vəziyyət yaratmaq bacarığı. Tranzitin hakimiyyət ekvivalentinə çevrildiyi dünyada Azərbaycan bu mövqeni strateji özünütəminat alətinə çevirir.

Donald Tramp Amerikaya bölgəyə dönüş yolunu intuitiv, amma praqmatik şəkildə açır. O, Azərbaycanda savaşlara girmədən, hərbi bazalara pul xərcləmədən iqtisadi hədəflərini reallaşdıra biləcəyi "iş platformasını" görür. Onun administrasiyası biznes məntiqi ilə işləyir: əgər ölkə etibarlıdırsa, gəlir gətirirsə və strateji mövqeyə malikdirsə - deməli, o, tərəfdaşdır. Məhz buna görə Azərbaycan bu gün siyasətin obyekti deyil, qüvvələr nisbətinə təsir göstərə bilən subyektdir.

Avrasiyanın yeni xəritəsi formalaşır - burada enerji, logistika və texnologiyalar vahid sistemdə qovuşur. ABŞ resurslara və marşrutlara çıxış əldə edir, Mərkəzi Asiya investisiya və texnologiyalardan bəhrələnir, Azərbaycan isə nəzarət və siyasi çəkisini artırır. Bu nə ittifaqdır, nə də asılılıq - bu, mürəkkəb, lakin qarşılıqlı fayda üzərində qurulmuş balansdır, hansı ki, hər element digərini tamamlayır.

Bəhs etdiyimiz struktur artıq gurultulu şüarlara ehtiyac duymur - o, özü-özünə işləyir və Azərbaycanı yeni dövrün əvəzolunmaz oyunçusuna çevirir. XXI əsrdə güc ordunun sayına deyil, kəsişən marşrutların miqyasına görə ölçülürsə, Bakı artıq gələcək Avrasiyanın açarlarını əlində tutan şəhərlər sırasında yerini alıb.

Yeni dünyada, neft öz simvolik dəyərini itirərkən, marşrutlar yeni hakimiyyət forması kimi yüksəlir. Azərbaycan elə bir mərhələyə qədəm qoyur ki, burada coğrafiya strategiyaya, infrastruktur isə diplomatiyanın dilinə çevrilir. Bu, sadəcə yeni yollar dövrü deyil - bu, yeni mənalar dövrüdür.

Bakı sübut etdi ki, başqalarının ambisiyalarının obyekti olmaq lazım deyil - onların memarı olmaq mümkündür. Regiondakı bəzi dövlətlər hələ də himayədar axtararkən, Azərbaycan artıq kommunikasiyaların himayədarına çevrilib - ABŞ ilə Çinin, İran ilə Türkiyənin, Avropa ilə Mərkəzi Asiyanın maraqlarını birləşdirən nöqtəyə. Onu bu mövqeyə gətirən pafoslu bəyanatlar deyil, real körpülər, limanlar və enerji xətləri olub. Azərbaycan bu gün qitənin hərəkət istiqamətini və tempini müəyyən edən oyunçudur.

ABŞ-yə məhz belə tərəfdaşlar lazımdır, çünki xammal asılılığı dövrünü tranzit imperiyaları əsri əvəzləyir. Əgər Amerika Mərkəzi Asiyaya Azərbaycandan keçərək qayıdırsa, bu təsadüf deyil - bu, etirafdır. Bakı artıq təkcə coğrafi deyil, intellektual mərkəz kimi də yeni Avrasiyanın parçasına çevrilib.

Cəmi on il əvvəl bir çoxları Azərbaycanı karbohidrogen ixracatçısı kimi görürdülər. Bu gün isə o, sabitlik, marşrutlar, infrastruktur və əməkdaşlıq modelləri ixrac edir. O, müharibə aparmır - qitələri birləşdirir. Və bunu XXI əsrin məntiqi ilə edir: sərhədlərdən yox, əlaqələrdən keçərək.

Vaşinqtonda keçiriləcək C5+1 sammiti, yəqin ki, tarixə sadəcə diplomatik mərasim kimi yox, Azərbaycanın Avrasiya arxitekturasının ürəyinə çevrildiyi an kimi düşəcək. Dünya artıq qarşıdurma əsrindən infrastruktur diplomatiyası dövrünə keçir - burada güc raketlərlə deyil, yolların kilometrilə və daşınan yüklərin milyon tonları ilə ölçülür.

Əgər bu əsr doğrudan da "yeni marşrutlar dövrü"nə çevriləcəksə, o zaman gələcəyin yolu məhz Bakıda başlayacaq - burada hərəkət edən təkcə mallar deyil, qarşılıqlı asılı dünyanı formalaşdıran ideyanın özüdür.

Elçin Alıoğlu Trend