Son.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

Regionun aparıcı dövlətləri artıq ABŞ-ın beşinci nəsil F-35 Lightning II qırıcılarını əldə etməyə can atır. Bu isə nəinki İsrailin "toxunulmaz" statusunu şübhə altına alır, həm də Vaşinqtonu son dərəcə mürəkkəb geosiyasi və texnoloji dilemmalar qarşısında qoyur. Məsələ təkcə silah alqı-satqısı deyil - söhbət bütöv bir təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən qurulmasından gedir.

F-35I "Adir": İsrailin hava hökmranlığının dayağı

Yaxın Şərqdəki bu geosiyasi düyünün mərkəzində Lockheed Martin tərəfindən hazırlanmış F-35 Lightning II döyüş təyyarəsi dayanır. Beşinci nəsil çoxməqsədli bu platforma görünməzlik (stealth), yüksək manevr qabiliyyəti, səsdən sürətli uçuş və ən əsası, real vaxtda məlumat toplamaq və bölüşmək imkanı verən "şəbəkə mərkəzli döyüş" sistemlərinə dərin inteqrasiya ilə fərqlənir. F-35-lər təkcə qırıcı deyil, eyni zamanda "uçan sensorlar" funksiyasını yerinə yetirərək, döyüş meydanında tam bir komanda mərkəzinə çevrilir.

İsrail isə bu texnologiyaya malik olan yeganə Yaxın Şərq ölkəsidir - özü də adi versiya ilə yox, məxsusi olaraq Tel-Əvivin tələblərinə uyğunlaşdırılmış F-35I "Adir" variantı ilə. "Adir" ivrit dilində "qüdrətli" və ya "mükəmməl" deməkdir və bu ad təsadüfi seçilməyib. 2024-cü ilin sonuna olan məlumata görə, İsrail artıq planlaşdırılmış 75 ədəd F-35I-dən 40-dan çoxunu qəbul edib. Təyyarələrin təhvil verilməsi qrafikə uyğun gedir, tam döyüş hazırlığının isə 2028-2030-cu illər aralığında tamamlanacağı gözlənilir.

İsrailin "Adir" versiyasının əsas üstünlüyü onun daxili sistemlərinin milli texnologiyalarla əvəzlənməsidir. Belə ki, bu qırıcılar yalnız ABŞ istehsalı olan texnologiyalarla kifayətlənmir - onlar İsrailin özünün hazırladığı radioelektron mübarizə sistemləri, C4ISTAR kəşfiyyat modulları və SPICE tipli yerli istehsal bombaları ilə silahlandırılıb. Bütün bunlar İsrailə yalnız F-35 sahibi olma deyil, həm də həmin texnologiyaya məxsusi olaraq hökm etmə imkanı verir.

Bu üstünlük ABŞ-ın İsrailə münasibətdə tətbiq etdiyi "Keyfiyyət Üstünlüyü Doktrinası"nın (Qualitative Military Edge - QME) təməl daşıdır. ABŞ Konqresinin 2008-ci ildə qəbul etdiyi "İsrailin Müdafiə Tərəfdaşlığı Qanunu" və sonrakı qanunvericilik aktları bu doktrinanı hüquqi cəhətdən möhkəmləndirib. QME-nin mahiyyəti budur ki, Vaşinqton Yaxın Şərqdə istənilən dövlətdən fərqli olaraq, İsrailin hərbi-texnoloji üstünlüyünü təmin etməlidir. Məhz bu prinsip uzun müddət ərzində digər region ölkələrinin qabaqcıl texnologiyalara çıxışını məhdudlaşdırırdı.

Qətər və Türkiyə: "F-35 klubu"na yeni iddiaçılar

İsrailin hava sahəsindəki müstəsna statusunu dəyişməyə yönəlmiş cəhdlər yeni deyil. Hələ 2020-ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) F-35-ləri əldə etməyə can atırdı. Bu məqsədlə Əbu-Dabi Avraam Sazişləri çərçivəsində İsraillə münasibətlərin normallaşdırılmasını təklif etdi. Planlaşdırılan müqavilə 50 ədəd F-35A təyyarəsi üçün 10,4 milyard dollar məbləğində dəyərləndirilirdi. Tramp administrasiyası bu təşəbbüsə müsbət yanaşsa da, İsrailin etirazı və ABŞ Konqresindəki güclü yəhudi lobbisinin QME-yə istinadən göstərdiyi müqavimət sövdələşməni dayandırdı. Bu günə qədər də həmin danışıqlar rəsmən bağlanmasa da, fiilen dondurulub.

Daha sonra oxşar istəyini Mərakeş, Bəhreyn və Misir də ifadə etdi. Amma bu ölkələrin şansları, BƏƏ ilə müqayisədə xeyli zəif idi. Hazırda isə əsas diqqət iki ölkəyə - Qətər və Türkiyəyə yönəlib.

İndi isə siyahıya Türkiyə və Qətər də qoşulur: Məsələ daha da kəskinləşir

Türkiyə: Ankara əvvəllər F-35 proqramının tamhüquqlu iştirakçısı idi - hətta 100 ədəd F-35A almağı planlaşdırırdı. Lakin 2019-cu ildə Rusiyadan S-400 "Triumf" zenit-raket komplekslərini aldığına görə proqramdan çıxarıldı. Bu addım Vaşinqtonla Ankara arasında ciddi diplomatik böhrana səbəb oldu.

Buna baxmayaraq, Türkiyə bu boşluğu öz milli layihələri ilə doldurmağa girişdi. Ən vacibi - beşinci nəsilə yaxınlaşdırılan 4++ nəsil "TF-X Kaan" (indiki adı KAAN) qırıcısıdır. TF-X KAAN ilk uçuşunu 2024-cü ilin fevralında reallaşdırdı, seriyalı istehsal isə yalnız 2030-2032-ci illərə nəzərdə tutulur.

Ankaranın F-35 üçün yenidən müraciət etməsi həm ABŞ-la strateji tərəfdaşlığı bərpa etmək istəyi, həm də KAAN tam döyüş hazırlığına çatana qədər mövcud Hərbi-Hava Qüvvələrində yaranacaq texnoloji boşluğu doldurmaq cəhdidir. Bundan başqa, F-35-in "stealth" texnologiyalarının real istismar təcrübəsi də Türkiyə üçün qiymətli təcrübə olardı. Çünki Türkiyənin hazırkı F-16 Block 30/40/50 parkı artıq texniki baxımdan köhnəlmək üzrədir və modernizasiyaya ehtiyac var.

Qətər: Qətər isə, Fars körfəzi monarxiyaları arasında gedən hərbi rəqabətin fonunda öz Hərbi-Hava Qüvvələrini modernləşdirməyə sürətlə davam edir. Doha artıq 36 ədəd Rafale (Fransa istehsalı) və 36 ədəd F-15QA (Boeing tərəfindən xüsusi olaraq Qətər üçün hazırlanmış təkmilləşdirilmiş versiya) təyyarəsi ilə silahlanıb. F-15QA versiyası hazırda bu platformanın ən qabaqcıl modifikasiyalarından biridir.

Əgər Qətər F-35 təyyarələrini əldə etsə, bu, ona yalnız texnoloji paritet qazandırmaz - həm də ərazi baxımından kiçik, lakin hərbi baxımdan son dərəcə çevik və texnoloji baxımdan üstün Hava Qüvvələri yaratmaq imkanı verər. Doha-nın fərqi ondadır ki, Türkiyədən fərqli olaraq, yerli təyyarə istehsalı layihəsi yoxdur və tam şəkildə xarici təchizata bağlıdır. Bu səbəbdən Qətər istənilən alqı-satqı müqaviləsini maksimal dərəcədə tez icra etməyə çalışır.

Mürəkkəb prosedurlar və siyasi əngəllər: ABŞ sistemi necə işləyir?

ABŞ rəsmiləri dəfələrlə vurğulayıblar ki, F-35 kimi yüksək texnologiyalı qırıcıların Yaxın Şərqə satışı bir neçə mərhələdən ibarət mürəkkəb və həssas prosesdir.

Birinci mərhələ - Pentaqonun razılığı: Müdafiə Nazirliyi əvvəlcə texniki uyğunluq, texnologiyaların sızması riski və strateji məqsədəuyğunluq məsələlərini qiymətləndirir. İkinci mərhələ - Dövlət Departamentinin qiymətləndirməsi: Burada artıq diplomatik amillər işə düşür - regiondakı sabitlik, insan haqları, ABŞ-ın xarici siyasət maraqları təhlil olunur. Üçüncü mərhələ - Konqresin təsdiqi: Bu ən çox siyasi çəkisi olan mərhələdir. Güclü yəhudi lobbiləri və İsrailə simpatiya bəsləyən senatorlar burada QME (Keyfiyyətli Hərbi Üstünlük) doktrinasını əsas gətirərək müqavilənin qarşısını ala bilirlər. QME ilə yanaşı, ABŞ-ın nəzərə aldığı digər meyarlar:

Regional sabitlik: Müqavilə silah yarışını qızışdıracaqmı? Texnologiyaların qorunması: Alıcı ölkə F-35-in yüksək texnologiyalarını xarici təsirlərdən və casusluqdan nə dərəcədə qoruya bilər? Bu xüsusilə Türkiyənin S-400 alışı fonunda çox aktualdır. İqtisadi faktorlar: F-35 proqramı ABŞ-da minlərlə iş yeri təmin edir. Ona görə bu kontraktlar eyni zamanda iqtisadi güc alətidir. Təchizat üfüqləri və NGAD (F-47) ilə zaman pəncərəsi

Hətta ABŞ administrasiyası və Konqres satışa yaşıl işıq yandırsa belə, real təhvil-təslim prosesi illərlə uzana bilər. Lockheed Martin-in illik istehsal gücü təxminən 150-160 ədəd təyyarədir. Hal-hazırda isə prioritet NATO müttəfiqlərinə (Almaniya, İsveçrə, Belçika, Finlandiya) və Asiyadakı strateji partnyorlara (Yaponiya, Cənubi Koreya, Sinqapur) verilib. Bu səbəbdən Türkiyə və Qətər öz ilk təyyarələrini ən yaxşı halda 2029-2030-cu illərdə ala bilərlər.

Bu o deməkdir ki, yaxın 2-3 ildə hər hansısa müqavilə imzalansa belə, F-35-lərin bölgədəki hərbi balansı dəyişməsi yalnız gələcək onilliyin əvvəllərində hiss olunacaq.

Türkiyə üçün bu, KAAN tam istismara verilənə qədər "keçid mərhələsi" funksiyasını daşıyacaq. Ankara həmçinin bu imkan vasitəsilə ABŞ-la münasibətləri bərpa etmək və NATO daxilindəki mövqeyini gücləndirmək istəyir. Qətər isə bütünlüklə xarici təchizata bağlı olduğu üçün F-35-ləri mümkün qədər tez əldə edib, hazırda mövcud olan Rafale və F-15 infrastrukturuna inteqrasiya etməyə çalışacaq.

F-35-in varisi səhnəyə çıxır

Bu arada ABŞ artıq F-22 Raptor-un varisi və F-35-in texnoloji limitlərini aşacaq yeni nəsil təyyarə üzərində iş aparır. NGAD (Next Generation Air Dominance) proqramı çərçivəsində hazırlanacaq bu altıncı nəsil döyüş təyyarəsi bəzi mənbələrdə şərti olaraq "F-47" kimi təqdim olunur.

Bu platforma aşağıdakı xüsusiyyətlərlə seçiləcək:

Uçuş məsafəsi: 1800-2000 km, bu isə F-35-in fəaliyyət radiusunu 2 dəfə üstələyir. Sürət: Kruiz rejimində 2 Max və yuxarı. Süni intellekt: Döyüş idarəetməsinə AI inteqrasiyası, dron "arı sürüsü"nə komanda verə biləcək sistem. Yeni stealth texnologiyası: Ən müasir AFAR radarları üçün belə demək olar ki, görünməzlik. Qiymət: Təxminən $150-200 milyon (tədqiqat xərcləri xaric), bu isə NGAD-i strateji silah kateqoriyasına daxil edir - yalnız ABŞ-ın ən yaxın və etibarlı müttəfiqlərinə açıq olacaq. NGAD-in 2029-2033-cü illərdə silahlanmaya qəbul olunması planlaşdırılır. Bu isə o deməkdir ki, F-35 ətrafında gedən mübahisələr və geosiyasi manevrlər gələcəkdə NGAD uğrunda daha da kəskinləşəcək.

Yaxın Şərqdə onilliklər boyu hökm sürən hava üstünlüyü balansı tarazlığını itirmək üzrədir. Uzun illər ərzində bu bölgənin səmasında söz sahibi olan yeganə dövlət - İsrail idi. ABŞ-dan aldığı eksklüziv F-35 "Adir" qırıcıları ona regionda unikal hərbi üstünlük qazandırmışdı. Lakin artıq Türkiyə və Qətər kimi güclü regional oyunçular da bu elit texnologiyaya çıxış əldə etmək üçün hərəkətə keçiblər. Bu isə nəinki İsrailin texnoloji monopoliya dövrünün sonuna işarədir, həm də bütün Yaxın Şərq təhlükəsizlik sisteminin yenidən formatlanmasına təkan verəcək.

Türkiyə: güc mərkəzini havadan bərpa etmək

Ankara bir vaxtlar F-35 proqramının tam hüquqlu üzvü idi və 100 ədəd F-35A təyyarəsinin alınması planlaşdırılırdı. Lakin Rusiyadan S-400 hava hücumundan müdafiə sistemi aldığı üçün 2019-cu ildə proqramdan çıxarıldı. İndi isə, özünün "KAAN" adlı 5-ci nəsil döyüş təyyarəsini hazırlamaqla paralel şəkildə, Türkiyə yenidən bu texnologiyaya çıxış əldə etməyə çalışır.

F-35-lərin alınması Türkiyəyə bir sıra üstünlüklər qazandıra bilər: Şərqi Aralıq dənizində Yunanıstan və Kiprlə yaşanan gərginlik fonunda güc balansını dəyişmək, Şimali İraqda PKK-ya qarşı əməliyyatlarda havadan dəqiq zərbələr endirmək, həmçinin NATO ilə münasibətlərdə əlini gücləndirmək.

Türkiyə üçün F-35 təkcə texnika deyil - bu, həm də geopolitik kartdır. KAAN tam istismara verilənə qədər F-35-lər müvəqqəti körpü rolunu oynayacaq və Ankaraya strateji nəfəs alma imkanı verəcək.

Qətər: Regional balans axtarışında

Fars Körfəzi regionunun ən varlı dövlətlərindən biri olan Qətər də F-35-ləri arsenalına əlavə etmək niyyətindədir. Hal-hazırda Qətər Hərbi-Hava Qüvvələri 36 ədəd fransız Rafale və 36 ədəd amerikalı F-15QA ilə təchiz olunub. Lakin regionda gedən silahlanma yarışında - xüsusilə BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı fonunda - Doha bu arsenalı kifayət hesab etmir.

F-35-lər Qətərə texnoloji paritet qazandırmaqla yanaşı, onu regional təcrid təhlükəsindən də qoruyacaq. Doha-nın fərqi ondadır ki, Türkiyədən fərqli olaraq, heç bir yerli təyyarə layihəsi yoxdur və xarici təchizata tam asılı vəziyyətdədir. Bu səbəbdən, F-35-lərin tez və tam şəkildə mövcud infrastrukturla inteqrasiyası Qətər üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

İsrail: İnhisar sona çatır

İsrail üçün isə bu yeni dinamika əsl təzyiq testidir. Beşinci nəsil texnologiyalara uzun illər ərzində təkbaşına sahib olmaq ona hava sahəsində mütləq üstünlük verirdi. Amma Türkiyə və Qətər bu statusa yaxınlaşdıqca, Tel-Əviv öz strategiyasını ciddi şəkildə yenidən düşünməyə məcbur qalacaq.

Bu dəyişiklik İsrailin aşağıdakı istiqamətlərə fokuslanmasına səbəb olacaq:

Hava hücumundan müdafiənin təkmilləşdirilməsi: "Arrow-3", "David's Sling" və "Iron Dome" sistemləri daha da inkişaf etdiriləcək. PUA texnologiyalarının dərinləşdirilməsi: İsrail dünyada zərbə PUA-larının lideridir və bu sahədə yeni nəsil "stealth" PUA-lar hazırlamaq üçün daha çox vəsait ayıracaq. Hava döyüş taktikalarının yenilənməsi: Qarşı tərəf də yüksək texnologiyalı qırıcılarla silahlanacaqsa, üstünlük artıq təkcə texnologiyada deyil, doktrina və manevrdə olacaq. İran: Alternativ tərəfdaşlara doğru

Qərb texnologiyalarından təcrid olunmuş İran, məcburən digər istiqamətlərə yönələcək. "Kowsar" adlı yerli təyyarələrin istehsalı sürətlənəcək, uzaqmənzilli PUA proqramları genişlənəcək. Ən əsası isə, Rusiya və Çinlə əməkdaşlıq dərinləşəcək: Tehranın S-400 və HQ-22 kimi komplekslərə marağı artacaq və bu, regionda yeni silahlanma spiralını işə salacaq.

Bu proses Moskva və Pekinin Yaxın Şərqdə geosiyasi təsirini xeyli gücləndirəcək - çünki onlar artıq təkcə silah tədarükçüsü deyil, həm də regional təhlükəsizlik oyunçusuna çevriləcəklər.

Körfəz monarxiyaları: Silah yarışına yeni nəfəs

Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ Qətər və Türkiyənin F-35-lərlə üstünlük qazanmasına seyrçi qalmayacaqlar. Əgər Vaşinqton OPEK-in nəhənglərinə də bu qırıcıları satmasa, alternativ yol kimi Typhoon, F-15SA və F-16 Block 60 parklarının modernləşdirilməsi sürətlənəcək. Bu isə növbəti milyardlarla dollar dəyərində silah yarışına yol açacaq.

Yaxın Şərqin hava məkanı tək bir gücün diktəsi altında olan dövrdən çıxır. F-35-lərin bölgəyə yayılması ilə bərabər, altıncı nəsil döyüş təyyarəsi olan NGAD (şərti adı F-47) də üfüqdə görünməkdədir. ABŞ bu platformanı 2029-2033-cü illər arasında istifadəyə verməyi planlaşdırır. Süni intellekt, dron sürüləri və görünməzlik texnologiyası ilə təchiz olunmuş bu təyyarə yeni standartları müəyyən edəcək.

Bu o deməkdir ki, bölgədə hava məkanında hegemonluq artıq bir nəfərin əlində olmayacaq. Bu, daha mürəkkəb, çoxqütblü və texnoloji baxımdan simmetrik bir mübarizə meydanına çevriləcək.

Yaxın Şərq səması artıq sadə döyüş meydanı deyil. Bu, hər gedişin diplomatik nəticə doğurduğu, texnologiyanın strateji alətə çevrildiyi hava şahmatıdır. Kim daha çevik düşünəcək, kim daha dəqiq manevr edəcək - zaman göstərəcək. Amma bir şey aydındır: F-35-lərin bölgəyə yayılması ilə birlikdə Yaxın Şərqdəki təhlükəsizlik arxitekturası artıq əvvəlki kimi olmayacaq.