2020-ci ildən sonra Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan çətin bir vəziyyətə düşdü. O, həm siyasi elitanın, həm ordunun, həm də diasporun dəstəyini böyük ölçüdə itirdi. Müxalifət onu "ənənəvi kursun" xəyanətkarı kimi təqdim edir, revanşist ritorika ilə çıxış edərək, Qarabağdan imtinanı "milli xəyanət" kimi qələmə verir. Baxmayaraq ki, Paşinyanın de-fakto rəhbərlik etdiyi "Mülki Müqavilə" partiyası parlamentdə çoxluğa sahibdir, 2023-cü ildə "International Republican Institute"un keçirdiyi sorğulara əsasən, Ermənistan əhalisinin cəmi 22 faizi hökumətə etibar etdiyini bildirib. Respondentlərin 60 faizdən çoxu ölkənin xarici siyasətini mənfi qiymətləndirib, 48 faizi isə Rusiyayla münasibətlərin bərpasını istəyib. Belə bir mühitdə Paşinyanın sülh müqaviləsi imzalaması daxili siyasi böhran və ya çevriliş riski ilə müşayiət oluna bilər.

Cəmiyyətdə radikallaşma və institusional revanşizmi unutmayaq. 2020-ci ildən sonra Ermənistanda revanşist, ultrasağçı və ifrat millətçi qüvvələr fəallaşıb. "Ermənistan" kimi hərəkatlər, diaspor tərəfindən dəstəklənən "fəallar", keçmiş generallar və sabiq məmurlar "müvəqqəti məğlubiyyətin düzəldilməli olduğu" barədə açıq çağırışlar edirlər. Onlar sülh danışıqlarına qarşı sistemli şəkildə işləyirlər. 2024-cü ilin yanvarında Ermənistan parlamenti Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü şübhə altına alan bəyanatların qadağan edilməsinə dair təşəbbüsü rədd etdi. Bu, hökumətin informasiya məkanını nəzarətdə saxlaya bilmədiyini, institutların isə deeskalasiya siyasəti yürütmək iqtidarında olmadığını göstərir.

Zəngəzur dəhlizi məsələsi və geoiqtisadi maraqlar da gündəmdədir. Azərbaycan dəfələrlə ölkənin qərb bölgələrindən Naxçıvanla birbaşa əlaqəni təmin edəcək Zəngəzur dəhlizinin açılmasının vacibliyini vurğulayıb. 2020-ci ilin 10 noyabr bəyanatına əsasən, bu məsələ yerinə yetirilməli və təhlükəsizlik zəmanəti rus sülhməramlıları və ya başqa mexanizmlərlə təmin olunmalı idi. Amma rəsmi İrəvan bu öhdəliyi müxtəlif bəhanələrlə uzadır. Almaniyanın "Deutsche Welle" kanalına müsahibəsində Ermənistanın ərazi idarəetməsi naziri Qaqik Eqanyan bildirib ki, "heç bir ekstraterritorial dəhliz olmayacaq, yalnız Ermənistanın suverenliyi altında olan yollar müzakirə oluna bilər". Bu faktiki olaraq razılaşdırılmış şərtlərin rədd edilməsi deməkdir. Nəticədə Azərbaycan İran üzərindən alternativ marşrutları inkişaf etdirməyə məcbur qalır, lakin bu, regionun tam inteqrasiyasını təmin etmir və gərginliyi azaltmır.

Ermənistanın xarici siyasətində ziddiyyətlər də var. Paşinyan hakimiyyəti Moskvadan uzaqlaşaraq Qərbə inteqrasiya xətti elan etsə də, bu strategiya heç bir konkret nəticə verməyib. Ermənistan hələ də MDB ölkələrinin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) və Avrasiya İqtisadi İttifaqının (Aİİ) üzvüdür, amma bu strukturlarla əməkdaşlıqda aktiv deyil və Kremlin siyasətini tənqid edir. Digər tərəfdən, İrəvan ABŞ və Fransadan hərbi yardım umaraq onlarla sazişlər imzalayır - məsələn, 2023-cü ilin oktyabrında Parislə imzalanan hərbi əməkdaşlıq sənədi kimi. Amma bu ölkələr Ermənistana real təhlükəsizlik zəmanəti vermirlər. İrəvanın ikili oyunu - nə tam Rusiya orbitində, nə də Qərbin müttəfiqi olmaq - onun xarici siyasətində xaos və qeyri-müəyyənlik yaradır. Bu isə danışıqlar prosesinə də təsir edir: Ermənistanın mövqeyi sabit deyil, daima dəyişir.

Erməni ictimai rəyində "Qarabağ sindromu" mövcuddur. Ermənistan rəsmən Azərbaycanın 1991-ci il sərhədləri çərçivəsində ərazi bütövlüyünü tanısa da, bu addım konstitusion və hüquqi səviyyədə təsbit edilməyib. Hələ də Ermənistan Konstitusiyasının müqəddiməsində qondarma və absurd "Dağlıq Qarabağın Müstəqillik Aktı"na istinad edilir. Akt ləğv olunmayıb, bu isə revanşist qüvvələrə "Qarabağ məsələsi hələ həll olunmayıb" deməyə əsas verir. Gallup Armenia-nın 2024-cü ilin mayında keçirdiyi sorğuya görə, respondentlərin 54 faizi hesab edir ki, "Ermənistan Qarabağ erməniləri üçün status əldə etməyə çalışmalıdır". Belə bir ictimai rəy fonunda, Ermənistanın tam şəkildə heç bir beynəlxalq təminat olmadan sülh sənədinə imza atması real görünmür.

Nəticə etibarilə, sülh müqaviləsinin imzalanmaması təkcə İrəvanın iradə çatışmazlığı ilə deyil, həm də daxili siyasi parçalanma, revanşist ideologiya, institusional qeyri-sabitlik, geoiqtisadi qorxular və xarici siyasətdəki ziddiyyətlər ilə əlaqədardır. Azərbaycan öz yolunu müəyyən edib və postmünaqişə mərhələsində regional liderliyini möhkəmləndirməyə davam edir. Ermənistan isə hələ də keçmişin hay-küyündən və diasporun təzyiqlərindən azad ola bilməyib. Sülh bu vəziyyətdə yalnız bir halda mümkündür: Ermənistan daxili konsensus və siyasi cəsarət nümayiş etdirərək real geosiyasi reallıqları qəbul etdikdə. Amma bu, yaxın gələcəkdə baş verəcək hadisə kimi görünmür.

Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi çoxdan lokal çərçivələri aşaraq, qlobal güclərin maraq toqquşması müstəvisinə keçib. Rusiya, Fransa, ABŞ, İran və Türkiyə bu prosesin fəal iştirakçılarıdır. Bu isə danışıqları beynəlxalq konfiqurasiyadakı istənilən dəyişikliklərə həssas vəziyyətə salır.

1. Rusiya. 2022-ci ildən sonra təsir imkanlarını xeyli itirsə də, Rusiya hələ də Ermənistanda hərbi-siyasi mövcudluğunu saxlayır və 10 noyabr 2020-ci il bəyanatının əsas zəmanətçisidir. Lakin 2023-cü ildə KTMT-nin nümayəndəsinin İrəvanda saxlanılması və Ermənistanın təşkilatın təlimlərində iştirakdan imtinası Moskva-İrəvan münasibətlərini dərin böhrana sürüklədi. Rusiya artıq İrəvanın etimadını itirsə də, regiondakı maraqlarından əl çəkməyib və yekun razılaşmanın əldə olunmasında maraqlı deyil - çünki bu, onu prosesdən kənarda qoya bilər.

2. Fransa. Fransa Ermənistanı həm diplomatik, həm də hərbi yolla dəstəkləyir. 2024-cü ildə bu ölkə Ermənistana radiolokasiya stansiyaları və tank əleyhinə silahlar göndərib. Bununla yanaşı, Paris bu istiqamətdəki fəallığını Türkiyəyə qarşı təsir vasitəsi və Cənubi Qafqazda geosiyasi mövqe qazanmaq cəhdi kimi təqdim edir. Ancaq Fransanın erməni diasporunun və daxili siyasi dairələrinin təsiri altında Azərbaycanla açıq qarşıdurma mövqeyinə keçməsi onu neytral vasitəçi statusundan məhrum edib. Azərbaycan Parisin bu prosesdə vasitəçi kimi çıxış etməsini mümkünsüz sayır.

3. ABŞ və Avropa İttifaqı. 2025-ci ildə ABŞ prezidenti Donald Trampın yenidən hakimiyyətə gəlməsi Cənubi Qafqaz siyasətində ciddi korrektələrə səbəb olub. Tramp administrasiyası Azərbaycanla münasibətləri açıq şəkildə prioritet sayır və sülh gündəminin irəliləməsinə müsbət impuls verir. Rəsmi Bakı Vaşinqtonun yeni praqmatik yanaşmasını təqdir edir, xüsusilə də ABŞ-ın Azərbaycanın suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və postmünaqişə reallıqlarına hörmətlə yanaşması fonunda. Bu, əvvəlki administrasiyaların ziddiyyətli və lobbidən asılı siyasətindən ciddi şəkildə fərqlənir.

2025-ci ilin yazında ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurasının Cənubi Qafqaz üzrə xüsusi koordinatoru Bakıya və İrəvana səfərlər edib. ABŞ tərəfi Ermənistanın konstruktiv davranacağı təqdirdə, kommunikasiyaların açılması, sərhədin müəyyənləşdirilməsi və iqtisadi inteqrasiyanın dəstəklənəcəyini açıq şəkildə bəyan edib. Hətta Ağ Evdən regiona dair səslənən bəzi mesajlarda Qarabağ mövzusunun bitmiş məsələ olduğu vurğulanıb ki, bu da Bakının maraqlarına tam uyğundur. Trampın şəxsi xarici siyasət xəttində "müdaxilə etmədən təsir" prinsipi üstünlük təşkil edir, bu isə Azərbaycanın suverenliyini şübhə altına almadan əməkdaşlıq etməyə şərait yaradır.

Avropa İttifaqı isə 2025-ci ildə vasitəçi qismində tamamilə sıradan çıxıb. Fransanın Ermənistana artan hərbi yardımı (2024-cü ilin sonunda - zenit-raket kompleksləri, pilotsuz uçuş aparatları və müşahidə sistemləri) Aİ-nin qalan institutlarının neytrallıq maskasını tamamilə aradan qaldırdı. Parisin destruktiv xətti nəticəsində Azərbaycan Avropa İttifaqının vasitəçilik platformalarını qeyri-ciddi sayır və heç bir formatda Brüsselin iştirakı ilə danışıqlarda fəal iştirak etmir. İyul ayında Aİ-nin təşəbbüsü ilə keçiriləcəyi planlaşdırılan Bakı-İrəvan görüşü rəsmi Bakının rədd cavabı ilə üzləşdi.

Hazırkı geosiyasi şəraitdə ABŞ-ın Tramp dövründəki mövqeyi daha rasional və balanslıdır, bu isə Azərbaycan tərəfindən müsbət qarşılanır. Vaşinqton revizionist, revanşist gündəmləri dəstəkləmir, Ermənistanın gerçək reallıqlarla barışmasına təkan verir. Bakı bu yanaşmanı regionda sülhün və sabitliyin əsas şərti kimi qiymətləndirir və danışıqlar prosesində ABŞ-ı əsas tərəfdaşlardan biri sayır. Avropa İttifaqı isə, Fransanın dağıdıcı roluna görə, özünü bu statusdan faktiki olaraq məhrum edib.

4. Türkiyə. Türkiyə Azərbaycanın əsas strateji müttəfiqi olmaqla yanaşı, eyni zamanda regionun geosiyasi balansını qoruyan aparıcı aktordur. Ankara ilə İrəvan arasında rəsmi diplomatik münasibətlər olmasa da, Türkiyə 2021-ci ildən etibarən Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində addımlar atıb, xüsusi nümayəndələr səviyyəsində danışıqlara başlayıb. Lakin bu proses birbaşa Bakı-İrəvan münasibətlərinin taleyindən asılıdır: Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsi imzalanmadan Türkiyə-Ermənistan yaxınlaşması faktiki olaraq bloklanıb.

Türkiyə potensial olaraq sülh sazişinin təminatçısı və Ermənistan üçün iqtisadi donor kimi çıxış edə bilər. Ankara bu regionda nəinki sabitlik, həm də genişmiqyaslı iqtisadi inteqrasiya üçün açar rolu oynayır. Turkish Foreign Policy Institute-un hesabatına əsasən, Zəngəzur dəhlizinin reallaşması 5 il ərzində regionda ticarət dövriyyəsini 22 faiz artırmaq potensialına malikdir. Bununla yanaşı, Ermənistan TANAP qaz kəməri, Kars-Naxçıvan dəmir yolu və digər regional layihələrə qoşula bilər. Lakin bu imkanların açılması üçün İrəvanın konkret siyasi iradə göstərməsi, real addımlar atması və sülh sazişinə imza atması şərtdir.

5. Sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyası problemi. Sülh müqaviləsinin texniki maneələrindən biri də Azərbaycan-Ermənistan sərhədinin rəsmi şəkildə delimitasiya və demarkasiya olunmamasıdır. Ümumi uzunluğu təxminən 1000 km olan sərhəddən yalnız 170 kilometrlik hissə (Qazax-Tavuş bölgəsində) üzrə işçi səviyyəsində müzakirələr aparılıb. Ermənistan isə 1975-ci il sovet topoqrafiyasına istinad edir və SSRİ Baş Qərargahının xəritələrini və sərhədlərin dəyişməsi ilə bağlı rəsmi sənədləri rədd edir. Azərbaycan 1991-ci il SSRİ sərhədlərinə əsaslanaraq Qazaxın sovet dövründə işğal olunmuş 8 kəndinin qaytarılmasını tələb edir. Lakin Ermənistan, xüsusən də müxalifət təzyiqi fonunda, razılaşdığı məsələləri yerinə yetirməkdən yayınır. 2024-cü ilin yazında Tavuş sakinlərinin Yerevan-Tbilisi yolunu bağlaması Paşinyanın belə məhdud dəstək fonunda prosesi dayandırmasına səbəb oldu.

6. Diaspor - sabitliyin əsas düşməni. 7 milyona yaxın insanı birləşdirən erməni diasporu dünyanın ən təşkilatlanmış diasporlarındandır. Fransa, ABŞ, Kanada, Livan və Rusiyadakı erməni icmaları Ermənistanın siyasətinə xüsusilə Qarabağla bağlı məsələlərdə güclü təsir edir. Fransada "Arsaxın tanınması" yönündə qəbul olunan bələdiyyə qərarlarının, parlament qətnamələrinin və təbliğat kampaniyalarının arxasında məhz bu diaspor dayanır. Onların əsas məqsədi məğlubiyyətin rəsmiləşdirilməsinin qarşısını almaq və revanşist gündəmi canlı saxlamaqdır. Bu isə Ermənistan hökumətini ikili siyasətə məcbur edir: bir tərəfdən beynəlxalq hüquqa uyğun bəyanatlar verir, digər tərəfdən isə geri çəkilmək istəmir.

Nikol Paşinyan xarici platformalarda Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını, sülhə hazır olduğunu və kommunikasiyaların açılmasının vacibliyini bəyan etsə də, daxildə tam əks siyasət yürüdülür. Belə ki, rəsmi şəxslər "Arsax", "status", "öz müqəddəratını təyinetmə" ifadələrini işlətməkdə davam edir; erməni məktəblərində Qarabağ Ermənistan ərazisi kimi təqdim olunan dərs xəritələri qalır; yerli bələdiyyələr Azərbaycanın suverenliyini tanımayan qərarlar qəbul edir və ən nəhayət, Xankəndindəki sabiq terrorçu rejimin sabiq "rəhbər"ləri medallarla təltif olunur.

Bu cür ikili oyun Azərbaycan tərəfində etimadsızlıq yaradır və sülhün mümkünlüyünü şübhə altına salır.

Mövcud şəraitdə hadisələrin inkişafı üçün üç əsas ssenari nəzərdə tutula bilər:

a) Tədrici normallaşma ssenarisi. Bu halda Ermənistan tədricən, amma davamlı şəkildə sülh sazişinə yaxınlaşa bilər. Bunun üçün Paşinyan xarici təzyiqləri (xüsusilə Türkiyə və Aİ tərəfindən) arqument kimi istifadə edərək daxili islahatlara başlaya bilər: konstitusiyanın yenilənməsi, diasporun təsirinin məhdudlaşdırılması və Qarabağla bağlı siyasi ritorikanın aradan qaldırılması. Lakin bu ssenari yalnız üç şərt daxilində mümkündür: institusional sabitlik, revanşistlərin zəiflədilməsi və Qərbin real kompensasiya vədləri.

b) Gərginliyin artması və danışıqların dondurulması. Əgər Ermənistanda radikal qüvvələr hakimiyyətə gələrsə və ya çevriliş baş verərsə, sülh prosesi tamamilə pozula və sərhəddə yeni eskalasiya yaşana bilər. Bu ssenaridə danışıqlar dayandırılır, Ermənistan Qərb silahları ilə hərbi imkanlarını artırır, sərhəddə insidentlər artır və "Qarabağ ermənilərinin hüquqları" yenidən gündəmə gətirilir. Beynəlxalq Böhran Qrupunun 2025-ci ilin mayında yaydığı hesabatda qeyd olunur ki, danışıqlar çökərsə, ilin sonunadək sərhəddə hərbi toqquşma ehtimalı yüksəkdir.

c) Xarici güclərin razılaşmanı diktə etməsi. Nəzəri cəhətdən ABŞ və Aİ-nin təzyiqi, Rusiyanın qeyri-rəsmi razılığı ilə İrəvana sülh sazişi "təklif edilə" bilər. Bu, ilkin prinsipləri əks etdirən "yol xəritəsi" formasında baş tuta bilər: qarşılıqlı tanınma, sərhədin delimitasiyası, kommunikasiyaların açılması və mübahisəli məsələlərin sonrakı mərhələlərə saxlanılması. Amma bu ssenarinin gerçəkləşməsi üçün Qərb koordinasiyalı şəkildə işləməli və Ermənistan müxalifətini zərərsizləşdirməyi bacarmalıdır.

... Azərbaycan öz legitim mövqeyini qoruyur və sülhün tərəfdarı olduğunu dəfələrlə sübut edib. Ermənistan isə daxili xaos, xarici təzyiqlər və keçmişin sindromlarından çıxmaq istəməməsi ucbatından prosesi davamlı surətdə tormozlayır. Sülh yalnız o zaman mümkün olacaq ki, İrəvan geosiyasi reallıqları qəbul edib, ikili oyunu dayandırsın və hüquqi baxımdan ardıcıl siyasət aparmağa başlasın. Amma bunun üçün Ermənistanda dərin transformasiyalar tələb olunur.

Realist təhlil göstərir ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasına mane olan əsas səbəbləri Ermənistan hakimiyyətinin daxili siyasi zəifliyi və ciddi ictimai dəstək çatışmazlığı; İrəvanın və diasporun içində kök salmış revanşist və millətçi qüvvələrin təzyiqləri; İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinin hüquqi və ideoloji səviyyədə qəbul edilməməsi; Tərəflər arasında etimadsızlığın davam etməsi və bu etimadsızlığı daha da dərinləşdirən xarici güclərin ziddiyyətli maraqları; texniki baxımdan həyati əhəmiyyət daşıyan məsələlərdə - o cümlədən sərhədlərin delimitasiyası və nəqliyyat yollarının açılması üzrə konkret nəticələrin əldə olunmaması və Ermənistanın rəsmi mövqeyi ilə real daxili siyasət arasındakı institusional ziddiyyətlər.

Danışıqlar prosesi tamamilə çökməyib, lakin xroniki inamsızlıq mühitində qalıb. Bu vəziyyətdən çıxış yalnız üç əsas şərtlə mümkündür: güclü siyasi iradə, Ermənistan daxilində ideoloji və institusional konsolidasiya və revanşist illüziyaların aradan qaldırılması.

Əks halda, beynəlxalq vasitəçilərin və maraqlı tərəflərin bütün səylərinə baxmayaraq, sülh sazişinin imzalanması yaxın perspektivdə real görünmür.

Azərbaycan tərəfi aydın və prinsipial mövqe nümayiş etdirir: beynəlxalq hüquqa əsaslanan, qarşılıqlı tanınmaya və real inteqrasiyaya yönəlmiş bir sülh gündəmi.

Top indi Ermənistan meydanındadır - ya tarix qarşısında məsuliyyətli qərar verəcək, ya da regionu növbəti qarşıdurma riskinə sürükləyəcək.

Seçim onların öz əlindədir.

Elçin Alıoğlu Trend