"Bakı Enerji Həftəsi" sadəcə peşəkarların toplaşdığı forum deyil. Forum qlobal enerji dəyişikliyinin güzgüsü, ən iri beynəlxalq korporasiyaların və siyasi alyansların maraqlarının uzlaşdığı və toqquşduğu məkan, hər panel müzakirəsinin sadəcə fikir mübadiləsi yox, həm də enerji, təhlükəsizlik və suverenlik arasında mürəkkəb diplomatik oyunun bir hissəsinə çevrildiyi yerdir. bp və "TotalEnergies", "Equinor" və SOCAR, "Chevron" və "LUKoil" kimi nəhənglər eyni məkanda bir araya gəldikdə yaşanan adi forum yox, bu, marşrutların yenidən cızıldığı, risklərin bölüşdürüldüyü, gələcək onilliklər üçün bölgələrin taleyini müəyyən edən sazişlərin imzalandığı platformadır.

Builki foruma 39 ölkədən 267 şirkət toplaşıb. Böyük Britaniya, ABŞ, Norveç, Yaponiya, Finlandiya, Sinqapur, Türkiyə, Gürcüstan, Qazaxıstan, Almaniya və BƏƏ-dən gələn nümayəndə heyətləri Bakını qlobal diqqət mərkəzinə çeviriblər - burada enerji məsələləri təkcə iqtisadiyyatla deyil, həm də beynəlxalq təhlükəsizlik, texnoloji sıçrayışlar, infrastruktur alyanslar və siyasi davamlılıq kontekstində müzakirə edilir.

Anın simvolik məna daşıdığını da unutmaq olmaz. Tam 30 il əvvəl Azərbaycan müstəqil enerji arxitekturasını qurmağa yeni başlamışdı - postsovet xaosu, qeyri-sabitlik və keçmiş "böyük mərkəzlər"in skeptisizmi fonunda. Bu günsə Azərbaycan artıq təkcə beynəlxalq forumlar təşkil etmir. O, elə bir enerji nizamı formalaşdırır ki, burada regional marşrutlar Rusiyanın tranzit maraqlarından asılı olmadan işləyir və Avropa istehlakçıları Bakını getdikcə daha çox enerji etibarlılığının təminatçısı və strateji planlaşdırma üçün uyğun tərəfdaş kimi görürlər.

Məhz buna görə də "Bakı Enerji Həftəsi" təkcə yubiley deyil. Bu, tamamilə yeni paradiqmanın inkişafında nəzarət nöqtəsidir: asılılıqdan suverenliyə, xammal ixracından geosiyasi təsirə, monopoliyalardan çoxqütblülüyə doğru keçidin simvoludur. Və son onilliklərin tarixi göstərir ki, bu dəyişikliyin ön cəbhəsində duran dövlət məhz Azərbaycandır - şüurlu şəkildə, ardıcıl və strateji yanaşma ilə.

30-cu yubiley "Bakı Enerji Həftəsi"tədbiri fonunda ABŞ prezidenti Donald Tramp Bakı ilə strateji enerji əməkdaşlığının genişləndirilməsinə Vaşinqtonun marağını ifadə edən mühüm siyasi-iqtisadi siqnal verdi. Dövlət Departamentinin enerji və diplomatiya üzrə baş müşaviri Vyatt Telkenin tədbirdə oxuduğu rəsmi müraciətdə Azərbaycan regionda sabitliyin təminində yüksək qiymətləndirilir, həmçinin enerji sahəsində Bakı ilə koordinasiyanın gücləndirilməsi ABŞ-nin prioriteti kimi qeyd olunur - xüsusilə qlobal enerji keçidi fonunda.

Donald Tramp müraciətində vurğuladı ki, son 30 ildə Azərbaycan Cənubi Qafqazın enerji sektorunda dayanıqlı liderlik nümayiş etdirib və Rusiya marşrutlarından asılı olmadan neft və qazın mühüm tədarükçüsü kimi özünü sübut edib. Tramp bildirib: "ABŞ Azərbaycanla tərəfdaşlığı və bu əməkdaşlığı mümkün edən regional enerji sabitliyini yüksək qiymətləndirir. Bu sahədə əməkdaşlığımızı daha da dərinləşdirməyi səbirsizliklə gözləyirəm".

Trampın bəyanatı ilk əvvəl Azərbaycanın Avropaya karbohidrogenlərin alternativ marşrutlarla çatdırılmasında sistemli rolunun tanınmasıdır. Ümumi uzunluğu 3500 km-dən artıq olan Cənub Qaz Dəhlizinin işə düşməsi ilə Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində yerləşən enerji "təhlükəsizlik kəmərinin" nüvəsinə çevrildi. Avropa sürətlə Rusiya enerjisindən asılılığını azaltdıqca - 2021-ci ildə 45% olan rus qazının payı 2024-cü ildə 30%-dən aşağı düşüb - Azərbaycan qazının rolu dəfələrlə artıb. 2025-ci ilə qədər Azərbaycan ildə 24 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir, bunun 16 milyarddan çoxu Aİ ölkələrinə yönəldilir.

İkincisi, bu, ABŞ-nin Azərbaycanın enerji layihələrində uzunmüddətli iştirakda maraqlı olduğunu göstərir. Amerika şirkətləri artıq uzun illərdir Azərbaycanda fəal şəkildə iştirak edirlər - "Chevron", "ExxonMobil", "Baker Hughes" və digərləri 1990-cı illərdən bəri ölkənin enerji sektoruna on milyardlarla dollar sərmayə qoyublar. Tramp öz müraciətində vurğulayıb: "Son 30 ildə ölkələrimiz karbohidrogen sektorunda son dərəcə məhsuldar tərəfdaşlıq əldə ediblər". Bu, əslində Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda izləyici deyil, aktiv oyunçu olduğunu xatırladan bir mesajdır.

Üçüncüsü, bu, enerji təhlükəsizliyi sahəsində səylərin koordinasiyası deməkdir. Vaşinqton və Bakı razıdılar ki, təbii qaz qarşıdakı onilliklər ərzində də əsas enerji resursu olaraq qalacaq. Bu, bəzi Qərbi Avropa paytaxtlarında irəli sürülən radikal iqlim gündəmləri fonunda ciddi siqnaldır. Tramp administrasiyası hər şeyi "yaşıl keçid" ideologiyasına qurban vermək əvəzinə, rasional enerji balansına üstünlük verir - burada ənənəvi mənbələr strateji rol oynayır. Bu kontekstdə Azərbaycan ideal tərəfdaşdır: o, bir tərəfdən Naxçıvan və Zəngilanda günəş və bərpa olunan enerji layihələrinə sərmayə qoyur, digər tərəfdən qaz ixrac güclərini genişləndirmək siyasətini aktiv şəkildə davam etdirir.

Dördüncüsü, bu, Azərbaycanın suverenliyinə yönəlmiş xarici siyasət jestidir. Trampın hər bir ölkənin "öz resurslarından rifahı üçün istifadə etmək hüququ" barədə söylədiyi fikir sadəcə bəyanat deyil. Bu, incə diplomatik mesajdır: ABŞ Azərbaycanın enerji suverenliyini, o cümlədən tədarük marşrutlarını, tərəfdaşları və şərtləri sərbəst şəkildə müəyyən etmək hüququnu tanıyır. Bu, xüsusilə vacibdir, çünki bəzi xarici aktorlar Avropa və regional danışıqlar çərçivəsində Bakıya siyasi motivli məhdudiyyətlər təlqin etməyə çalışır.

Beşincisi, burada uzunmüddətli tərəfdaşlığın transformasiyasından söhbət gedir. Trampın müraciəti strateji baxımdan əhəmiyyətli cümlə ilə başa çatır: "Birlikdə biz gələcəkdə daha böyük enerji müstəqilliyi, dayanıqlı inkişaf və iqtisadi artım əldə edə bilərik." Bu əsas yanaşmadır - Vaşinqton Bakını bölgənin yeni enerji arxitekturasının dayaqlarından biri kimi görür. Burada enerji təhlükəsizliyi dayanıqlı inkişaf, investisiya açıqlığı və suveren siyasətlə ayrılmaz şəkildə bağlıdır.

Deməli, prezident Trampın mesajı təkcə yubiley "Bakı Enerji Həftəsi"nə ünvanlanmış təbrik deyil. Bu, enerji, logistika, təhlükəsizlik və geoiqtisadiyyatın mərkəzində duran sistemli alyansın gücləndirilməsi üçün siqnaldır. Qlobal enerji böhranları şəraitində unikal dayanıqlıq və çeviklik nümayiş etdirmiş Azərbaycan təkcə öz töhfəsinin tanınmasını deyil, həm də strateji təklif alır: XXI əsrdə qlobal enerji sabitliyinin əsas qovşaqlarından birinə çevrilmək.

Tam 30 il əvvəl, 1990-cı illərin ortalarında sonradan Heydər Əliyevin adını daşıyan idman-konsert kompleksində ilk ixtisaslaşmış "Xəzər Neft və Qaz" sərgisi keçirilmişdi. O zaman bu sərgi sadəcə sahəvi bir tədbir kimi qəbul edilirdi - SSRİ-nin dağılmasından sonra öz enerji siyasətini qurmağa yeni başlayan ölkə üçün simvolik jest idi. Azərbaycan hələ qlobal enerji bazarının sabit və uzunmüddətli oyunçusu kimi ciddiyə alınmırdı. Hətta bir çox rusiyalı analitiklər açıq şəkildə deyirdilər: "Azərbaycanın neft ehtiyatları tükənmək üzrədir, perspektivlər isə qeyri-müəyyəndir." İkinci Dünya müharibəsinə həsr olunmuş sənədli filmlərdə artıq Aşqeron neftinin Sovet ordusunun əsas yanacaq mənbəyi olduğu faktı belə xatırlanmırdı.

Fəqət 1994-cü ildə bu proqnozlar tamamilə alt-üst edildi. Məhz həmin il "Əsrin müqaviləsi" imzalandı - Azərbaycan ilə BP, "Amoco", "Statoil", "Unocal" kimi nəhəngləri birləşdirən beynəlxalq konsorsium arasında ən iri investisiya sazişi. Başlanğıc investisiyaların ümumi həcmi 7,4 milyard dolları keçdi. Bu saziş təkcə hüquqi sənəd yox, həm də siyasi manifest idi: Azərbaycan qlobal enerji bazarına müstəqil aktor kimi daxil olur - kapital cəlb edə, infrastruktur qura və milli maraqlarını müdafiə edə bilir.

2006-cı ildə istifadəyə verilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri əsl geoiqtisadi sıçrayış oldu. Bu infrastruktur layihəsi post-sovet məkanından Rusiyadan yan keçməklə həyata keçirilən ilk genişmiqyaslı karbohidrogen ixrac marşrutu idi. BTC-nin uzunluğu 1768 km, layihə gücü isə gündəlik 1,2 milyon barel neftdir. "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarından çıxarılan xam neft əvvəlcə Azərbaycanın, sonra Gürcüstanın ərazisindən keçərək Aralıq dənizi sahilində yerləşən Türkiyənin Ceyhan limanına çatdırılır və oradan qlobal bazarlara çıxarılır.

BTC təkcə texniki layihə deyil, həm də mövcud enerji marşrutlarına qarşı geosiyasi çağırış idi. O, Rusiyanın nəqliyyat sisteminə əsaslanan monopoliyanın sonunu simvolizə etdi və Şərq-Qərb istiqamətində alternativ tranzit oxunu yaratdı. Bu, ilk dəfə idi ki, hərbi resursları məhdud olan bir Cənubi Qafqaz dövləti enerji xəritəsini diplomatik və investisiya vasitələri ilə dəyişdirə bildi. BTC-nin inşası 4 milyard dollardan çoxa başa gəldi, lakin onun yaratdığı effekt dalğa təsiri verdi: ardınca yeni qaz, logistika və ticarət marşrutları formalaşmağa başladı.

Əksər neft hasil edən ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan xammal rütbəsinin əsiri olmadı. Əvəzində, ölkə ixraca yönəlmiş qaz infrastrukturunun strateji genişlənməsinə başladı. Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) bu təkamülün növbəti məntiqi mərhələsi oldu. Türkiyə, Gürcüstan, Aİ və Qərb şirkətləri konsorsiumunun iştirakı ilə inşa edilən CQD təkcə nəqliyyat marşrutu deyil - bu, siyasi ölçüyə malik geoiqtisadi sistemdir. Layihə Xəzər qazını Rusiya və İranın iştirakı olmadan Avropaya çatdırmağa imkan verdi - TANAP və TAP vasitəsilə, Türkiyə və Balkanlar üzərindən, potensial təzyiq və qeyri-sabitlik zonalarını arxada qoyaraq.

2007-ci ildə istismara verilən Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz kəməri bu sistemin ilk elementi oldu. BTE vasitəsilə Azərbaycan Türkiyəyə illik 6 milyard kubmetrə qədər qaz ixrac etməyə başladı və bu göstərici zamanla artdı. TANAP və TAP istifadəyə verildikdən sonra isə regionun qaz arxitekturası radikal şəkildə dəyişdi: Avropanın xüsusilə Cənub və Cənub-Şərqi bölgələri artıq "siyasi baxımdan təmiz" qaz mənbəyi əldə etdilər - bu, monopolist tədarükçülərin təzyiq riskindən azaddır.

Son 30 ildə Azərbaycanın enerji sektoruna 150 milyard dollardan çox xarici investisiya yatırılıb. Təkcə "Azəri-Çıraq-Günəşli" neft klasteri və "Şahdəniz" qaz blokuna beynəlxalq tərəfdaşlar 80 milyard dollardan artıq vəsait qoyublar. Bu gün Azərbaycan neft və qazı 20-dən çox ölkəyə - o cümlədən İtaliya, Türkiyə, İsrail, Bolqarıstan, Yunanıstan, Gürcüstan, Macarıstan və Rumıniyaya ixrac edir. Bu ixrac uzunmüddətli müqavilələrlə tənzimlənir, qiymət volatilliyini və siyasi təzyiqi istisna edir.

2020-ci illərin əvvəlindən etibarən Azərbaycanın enerji strategiyasının əsas vektoru neftdən təbii qaza yönəldi. Bu dəyişiklik təsadüfi deyildi: o, Avropada dərinləşən enerji böhranı və Azərbaycanın siyasi baxımdan həssas regionlarda əsas tədarükçü statusunu möhkəmləndirmək istəyinə cavab idi.

Hazırda Azərbaycan illik 24 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir - bu, 2020-ci ilin göstəricilərindən təxminən iki dəfə çoxdur. Bu qazın 16 milyard kubmetrdən çoxu Avropaya, ilk növbədə Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə göndərilir - bu flaqman layihə Cənubi və Cənub-Şərqi Avropanın enerji mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişdirib.

Cənub Qaz Dəhlizi təkcə boru kəməri deyil, Avrasiyanın enerji arteriyasıdır. Onun ümumi uzunluğu təxminən 3500 kilometr təşkil edir və beş ölkəni - Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan və Albaniyanı əhatə edir, son nöqtəsi isə İtaliyadır.

CQD bir-birinə bağlı bir neçə seqmentdən ibarətdir: Xəzər dənizində yerləşən, 1,2 trilyon kubmetrdən çox təsdiqlənmiş ehtiyatlara malik Şahdəniz-2 yatağı; yatağı Türkiyənin şərqinə birləşdirən və illik 6,6 milyard kubmetr qaz ixrac edən Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz kəməri; uzunluğu 1850 kilometr olan və Türkiyə ərazisindən keçən Transanadolu Boru Kəməri (TANAP), onun ötürmə qabiliyyəti 16 milyard kubmetrdir, lakin perspektivdə 31 milyarda qədər genişləndirilə bilər; Yunanıstan, Albaniya və Adriatik dənizi üzərindən keçərək İtaliyaya çıxan 878 kilometrlik Transadriatik Boru Kəməri (TAP), ilkin ötürmə gücü 10 milyard kubmetr olsa da, texniki cəhətdən 20 milyarda qədər artırıla bilər.

CQD tarixdə ilk dəfə Xəzər regionundan Avropaya qədər Rusiyadan və İrandan yan keçən tam hüquqlu qaz magistralıdır. 2020-ci ilin dekabrında istismara verilmiş bu sistem 2025-ci ilə qədər enerji təchizatında münaqişələr və Rusiya qazına qarşı embarqolar fonunda əhəmiyyətini dəfələrlə artırmışdır.

Hazırda Azərbaycan təbii qazı səkkiz ölkəyə tədarük edir və bununla da strateji infrastruktur və diplomatik şəbəkə formalaşdırır. İtaliya Azərbaycanın ən böyük qaz alıcısıdır, ildə 10 milyard kubmetrə qədər qaz qəbul edir ki, bu da ölkənin illik tələbatının 10 faizini təşkil edir.

Türkiyə əsas tranzit ölkə və strateji tərəfdaşdır, ildə təxminən 6 milyard kubmetr qaz alır, TANAP isə Ankaranın gələcək qaz habı planlarının təməlini təşkil edir. Gürcüstan illik 2,5 milyard kubmetr həcmində Azərbaycan qazı ilə öz tələbatını tam qarşılayır. Yunanıstan və Bolqarıstan TAP vasitəsilə ildə 1-1,5 milyard kubmetr qaz alır, bu isə Rusiya qazının payını 30 faizdən aşağı salmağa imkan verib.

Rumıniya və Macarıstan regional interkonnektorlar vasitəsilə ildə 1-2 milyard kubmetr həcmində qaz alır, Rumıniya isə 2035-ci ilə qədər uzunmüddətli müqavilə imzalamağı planlaşdırır. Hal-hazırda Serbiya, Şimali Makedoniya, Moldova və Çexiya ilə danışıqlar aparılır ki, bu da CQD-nin Mərkəzi və Şərqi Avropaya doğru genişlənməsinin göstəricisidir. Beləliklə, Azərbaycan qazı təkcə həcminə görə deyil, həm də müqavilə strukturunun keyfiyyətinə görə geosiyasi alternativə çevrilir. Azərbaycanın qaz modeli uzunmüddətli müqavilələrə əsaslanır, bu da onu spot bazarda qiymətlərin ildən-ilə 3-4 dəfə dəyişdiyi LNG tədarükündən fərqləndirir. Azərbaycanın təchizatı sabit, proqnozlaşdırılan və siyasi risklərdən uzaqdır.

Qiymətlər 10-25 illik dövr üçün sabit və ya indeksləşdirilmiş olur, tədarük həcmi əvvəlcədən razılaşdırılır və qəfil azalmalar baş vermir. Bu xüsusiyyətlər CQD-ni Avropa İttifaqı üçün cəlbedici edir. Avropa Komissiyası nümayəndələrinin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, "CQD - Aİ-nin enerji xartiyasına tam uyğun gələn yeganə genişmiqyaslı boru kəməri layihəsidir". 2022-ci ildə Brüssel və Bakı arasında strateji enerji tərəfdaşlığı haqqında memorandum imzalanıb və bu sənəd 2027-ci ilə qədər Azərbaycanın qaz ixracını 20 milyard kubmetrə çatdırmağı nəzərdə tutur.

CQD təkcə boru və kompressor stansiyalarından ibarət deyil, bu, yeni enerji fəlsəfəsinin təcəssümüdür. Bu fəlsəfənin üç əsas prinsipi var: marşrut müstəqilliyi - CQD-nin heç bir seqmenti Rusiya və ya İran ərazisindən keçmir, bu da şantaj və müdaxilə imkanlarını istisna edir; siyasi neytrallıqda tranzit - Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan və Albaniya kimi tərəfdaş ölkələr marşrutun sabitliyində maraqlıdır və destruktiv enerji qarşıdurmalarında iştirak etmirlər; uzunmüddətli proqnozlaşdırıla bilənlik - bütün seqmentlər ötürmə qabiliyyətinin artırılması nəzərə alınaraq tikilib, TAP ikiqat artırıla, TANAP isə 31 milyarda qədər genişləndirilə bilər, əlavə kompressor stansiyalarının inşası isə artıq planlaşdırılıb.

2022-ci ildə Rusiyadan qaz tədarükünün kəskin şəkildə azalması ilə başlayan enerji böhranı fonunda Avropa İttifaqının təkcə iqtisadi deyil, həm də təhlükəsizlik baxımından bir tədarükçüdən asılılığı məsələsi gündəmə gəldi.

Müqayisə edək: 2021-ci ildə Avropa bazarında Rusiya qazının payı 155 milyard kubmetr və ya 45 faiz təşkil edirdisə, 2024-cü ilə bu rəqəm cəmi 27 faizə qədər azalıb. Eyni zamanda, Azərbaycan qazına tələbat əhəmiyyətli dərəcədə artıb: Bolqarıstanın Azərbaycan qazından asılılığı 2021-ci ildəki 12 faizdən 2024-cü ildə 50 faizə yüksəlib, Macarıstan isə illik 2,5 milyard kubmetr qaz tədarükü ilə bağlı uzunmüddətli müqavilə imzalayıb. Qaz neftlə əvəzolunmazdır: o, eyni həcmdə qlobal ticarət obyekti deyil və yalnız ciddi kapital qoyuluşu tələb edən infrastruktur vasitəsilə nəql oluna bilər - mayeləşdirmə terminalları, boru kəmərləri, kompressor stansiyaları.

Bu mənada Azərbaycan boru kəməri geosiyasətinin memarına çevrilib: 2006-cı ildən bu yana BTC, BTE (Bakı-Tbilisi-Ərzurum), TANAP və TAP istifadəyə verilib, yaxın illərdə isə CQD-nin Mərkəzi Avropaya qədər uzadılması və Yunanıstan-Bolqarıstan interkonnektoru (IGB) ilə birləşdirilməsi nəzərdən keçirilir. TANAP əsas tranzit düyün nöqtəsinə çevrilib - 1850 kilometrlik bu boru kəməri vasitəsilə 2024-cü ildə 11 milyard kubmetrdən çox qaz ötürülüb. Türkiyə tədarükçüdən enerji habına çevrilir, Cənubi Qafqaz isə Şərq və Qərb arasında enerji oxuna çevrilir.

Proses Rusiya ilə əlaqələrin pozulduğu, Ukrayna üzərindən keçən bəzi yolların isə bloklandığı bir dövrdə yeni logistik arxitekturanın formalaşması baxımından həlledici rol oynayır. Karbon emissiyalarının azaldılması istiqamətində qlobal tendensiyaya baxmayaraq, alternativ enerji hələ ki karbohidrogenləri əvəz edə bilmir. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) məlumatına görə, 2030-cu ilə qədər dünya enerji balansının 50 faizi hələ də neft və qazın payına düşəcək.

Məzkur kontekstdə Azərbaycan "yaşıl zonalar"a böyük həcmdə sərmayələr yatırır - Qarabağda külək elektrik stansiyaları, Naxçıvan və Zəngilanda günəş fermaları tikilir.

"Bakı Enerji Həftəsi" həm də ölkəmizin xammal ixracatçısından geosiyasi enerji moderatoruna çevrilməsinin güzgüsüdür. Bu hadisə yalnız neft və qaz haqqında deyil - bu, infrastruktur, tərəfdaşlıq, suverenlik və sabitlik haqqındadır.

Otuz il əvvəl rəqəmsal planlardan silinən bir ölkə bu gün regionda şərtləri diktə edir, qlobal iqtisadiyyatın açar sektorlarından biri olan enerji sahəsində oyunun qaydalarını müəyyənləşdirir.

Azərbaycan təkcə yanacaq tədarük etmir - o, enerji sabitliyinin yeni modelini təklif edir. Dünya nə qədər qeyri-proqnozlaşdırılan olarsa, bu model bir o qədər dəyərli olur.

Elçin Alıoğlu Trend