İsrailin Qəzza zolağında 7 oktyabr 2023-cü ildə başladığı genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar HƏMAS-ın İsrail ərazisinə hücumları ilə başlanmışdı. Rəsmi məlumatlara görə, bu hücumlar nəticəsində 1200-dən çox israilli, o cümlədən qadınlar və uşaqlar həlak olub, 240-dan artıq insan isə girov götürülüb. Tel-Əvivin bildirdiyinə görə, hərbi cavabın məqsədi HƏMAS-ın infrastrukturunu məhv etmək, strateji çəkindirmə qabiliyyətini bərpa etmək və ölkənin cənub bölgələrinin təhlükəsizliyini təmin etmək idi.

İsrail hökuməti bildirir ki, bu addımlar BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə - yəni özünü müdafiə hüququna əsaslanır. Lakin bölgədə baş verən dağıntılar və mülki əhalinin ağır itkiləri beynəlxalq ictimaiyyətdə ciddi suallar doğurdu. Xüsusilə, 2023-cü ilin dekabrında Qəzzada yerləşən "Əl-Basme" adlı reproduktiv klinikanın vurulması beynəlxalq insan haqları təşkilatları və hüquq müdafiəçiləri tərəfindən qınanıldı və təkcə emosional deyil, həm də hüquqi-etik fırtına yaratdı.

Klinikanın rəhbərliyindən verilən rəsmi məlumata görə, hava zərbəsi 3 dekabr 2023-cü ildə endirilib. Nəticədə bina tamamilə dağılıb, içərisində saxlanılan iki böyük maye azot çəni partlayıb. Bu çənlərdə süni mayalanma üçün saxlanılan bioloji materiallar - 5000-dən çox embrion, 1000-dən artıq yumurta hüceyrəsi və sperma nümunələri məhv olub. Bu embrionlar azı 150 cütlüyə məxsus idi - onların bəziləri müalicə mərhələsində, bəziləri isə artıq proseduru uğurla tamamlamış ailələr idi.

Klinikanın laboratoriya rəhbəri, doktor Samir Xəlil bu barədə deyir:

"İllərlə çəkilən zəhmət və ümidlər bir anda yox oldu. Bu, təkcə bioloji material deyildi - bu, analıq üçün son şans idi. O qadınlardan bəziləri kimyaterapiya almışdı və yalnız dondurulmuş embrionlar vasitəsilə ana ola bilərdilər."

İtkilər arasında xərçəng xəstələri, yumurtalıq ehtiyatı tükənmiş qadınlar, 45 yaşını keçmiş pasiyentlər də var. Mütəxəssislər qeyd edir ki, onların bir çoxu nə tibbi, nə də maliyyə baxımından bu proseduru yenidən təkrarlaya bilməyəcəklər.

Ən təsiredici məqamlardan biri, iki uşağını da süni mayalanma ilə dünyaya gətirmiş Ləylə Nəccarın ifadələri oldu. O, üçüncü embrionun köçürülməsinə hazırlaşırdı:

"Bizim bir arzumuz vardı - bir oğlumuz olsun. İllərlə acılar, iynələr, hormonlar, borclar... hər şeyə dözdük. Artıq hər şey hazır idi. İndi isə - heç nə qalmayıb."

26 yaşlı Nura isə öz faciəsini belə danışır:

"İki əkizim vardı. Birini doğuşda itirdim, o birisi isə bir neçə saat sonra can verdi. Onları dəfn də edə bilmədik. İndi nə uşağımız var, nə embrionumuz. Gələcək də yoxdur."

Doktor Xəlil bu faciəni "təkcə tibbi deyil, həm də qadınların əsas reproduktiv hüquqlarının pozulması" kimi dəyərləndirir. Onun sözlərinə görə, bu zərərin bərpası nə humanitar yardımla, nə də beynəlxalq proqramlarla mümkün deyil.

İsrailin mövqeyi: hüquqi arqumentlər, hərbi məntiq və "ağıllı hədəf" doktrinası

Təl-Əviv "Əl-Basme" klinikasının vurulmasını beynəlxalq humanitar hüququn pozuntusu kimi qiymətləndirməyi rədd edir. Rəsmi açıqlamalarda bildirilir ki, İsrail Müdafiə Qüvvələri (SAXAL) yalnız hərbi hüquqa əsaslanan və kəşfiyyatla dəstəklənən əməliyyatlar həyata keçirir. Onların fikrincə, HƏMAS-ın mülki obyektləri hərbi məqsədlərlə istifadə etməsi səbəbindən "tam müdafiə" qeyri-mümkündür.

SAXAL-ın mətbuat xidmətindən verilən cavabda deyilir:

"Qeyd olunan obyektə zərbə endirildiyini təsdiqləyə bilmərik - bunun üçün dəqiq koordinatlar, vaxt və vizual sübutlar tələb olunur. Hər bir hədəf hava, peyk və insan kəşfiyyatının kombinasiyası əsasında müəyyən edilir və hüquqi ekspertizadan keçir."

Bu, İsrailin "ağıllı hədəf seçimi" prinsipinə əsaslanır - yəni bir obyekt, əgər silah saxlanılması, komanda qərargahı və ya hücumların koordinasiyası məqsədilə istifadə olunubsa, hərbi obyekt hesab olunur. Bu kateqoriyaya "ikili təyinatlı" - yəni həm mülki, həm də hərbi məqsədlərlə istifadə edilən obyektlər də daxildir.

SAXAL sözçüsü, polkovnik Amir Koen məsələ ilə bağlı bildirib:

"HƏMAS sistematik şəkildə xəstəxana, məktəb, məscid və klinika kimi mülki obyektlərdən hərbi məqsədlər üçün istifadə edir. Bu şəraitdə tam toxunulmazlıq təmin etmək mümkün deyil. Biz israillilərin təhlükəsizliyini təmin etməyə borcluyuq."

İsrail baş naziri David Mizraxi isə 2024-cü il aprelin 5-də verdiyi açıqlamada BMT-nin İnsan Hüquqları Şurasını "İsrailin özünü müdafiə hüququnu inkar edən ölkələrin ruporu" adlandırdı və bildirdi:

"7 oktyabrdan bəri ölkəmizə 15 000-dən çox raket atılıb. Bu müharibəni biz başlamamışıq - biz sadəcə cavab veririk."

O, həmçinin qeyd etdi ki, Cenevrə Konvensiyasına əlavə 1-ci Protokolun 52-ci maddəsinə əsasən, hərbi məqsədlərlə istifadə olunan mülki obyektlər öz müdafiə statusunu itirir. Mizraxi əlavə etdi ki, "İsrail kəşfiyyatı klinikanın yerləşdiyi ərazidə HƏMAS üzvlərinin aktivliyini qeydə alıb."

Lakin bütün bu açıqlamalara baxmayaraq, Təl-Əviv hələ də "Əl-Basme" klinikasının konkret olaraq hərbi obyekt kimi istifadə edildiyini sübut edən heç bir fakt təqdim etməyib. Qeyri-rəsmi brifinqlərdə isə yalnız "obyektin 100 metrlik ətrafında HƏMAS-ın komanda elementlərinin cəmləşməsi" qeyd olunub.

İsrail dəfələrlə bəyan edib ki: - BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə əsaslanaraq özünü müdafiə hüququndan istifadə edir; - Cenevrə Konvensiyasına əlavə 1-ci Protokolun 57-ci maddəsinə uyğun şəkildə proporsionallıq prinsipinə riayət edir; - Hədəfdən əvvəl xəbərdarlıq məqsədilə "roof knocking" (dam döyülməsi) adlı sistemlərdən istifadə edir; - Hər bir mübahisəli zərbəni daxili istintaqla araşdırır.

İsrail Müdafiə Qüvvələrinin (SAXAL) hüquq departamentinin briqada generalı Daniel Şerman bu barədə deyib:

"Bizim unikal nəzarət sistemimiz var: hər bir zərbə mütləq hərbi hüquqşünas tərəfindən analiz olunur. Bu əməliyyat zamanı vurulacaq hədəflərin təxminən 15 faizi sırf hüquqi səbəblərə görə ləğv olunub - mülki itkilərin riski yüksək olduğuna görə."

Rəsmi Tel-Əviv həmçinin beynəlxalq təşkilatların tənqidlərinin HƏMAS-ın döyüş taktikalarını tam nəzərə almadığını bildirir. İsrailin iddiasına görə, HƏMAS qəsdən hərbi və mülki obyektlər arasındakı sərhədi pozaraq mülki əhalini "canlı qalxan" kimi istifadə edir və bu, beynəlxalq qınağı İsrailin üzərinə yönəltmək məqsədi daşıyır.

Alma Tədqiqat və Təhsil Mərkəzinin hesabatına əsasən, İsrail ordusu 2023-cü ilin dekabrında Qəzzanın cənub hissələrində, o cümlədən Təl-əl-Həva rayonunda bir sıra hərbi əməliyyatlar həyata keçirib. Bu rayonda yerləşdiyi bildirilən obyektlər arasında: - silah anbarı; - yaşayış binasında gizlədilən komanda məntəqəsi; - mülki infrastruktura quraşdırılmış siqnal ötürücüsü olub.

Lakin 2024-cü ilin aprelində yayımlanan İsrail hərbi ombudsmanının ilkin hesabatında qeyd olunur ki, "Əl-Basme" klinikası əvvəlcədən identifikasiya olunmuş hədəflər siyahısında yer almırdı. Bu, o deməkdir ki, klinika məqsədli zərbə nəticəsində deyil, yaxınlıqda yerləşən digər obyektin vurulması və ya ikinci dərəcəli partlayış səbəbilə zərər görmüş ola bilər.

BMT ekspertlərinin bəyanatı

BMT-nin ekspert qrupunun 2024-cü ilin martında yaydığı bəyanat isə İsrail hökumətində ciddi qəzəb doğurdu. Həmin bəyanatda İsrail ordusunun reproduktiv sağlamlıq infrastrukturuna qarşı hərəkətləri "etnik qrup daxilində doğumların qarşısını almağa yönəlmiş mümkün hərəkət" kimi xarakterizə olundu - bu isə 1948-ci il Soyqırımın Qarşısının Alınması Konvensiyasına əsasən soyqırım əlaməti hesab edilə bilər.

İsrail Xarici İşlər Nazirliyi bu ittihamı sərt şəkildə rədd etdi:

"Bu, hüquqi baxımdan cəfəngiyatdır. İsrail heç vaxt fələstinlilərə qarşı etnik savaş aparmayıb. Biz terror təşkilatına qarşı mübarizə aparırıq. HƏMAS mülki əhalini qalxan kimi istifadə edir. Bu cür iddialar həm əsassızdır, həm də əxlaqsızdır."

Tel-Əviv öz hüquqi sisteminin müstəqil olduğunu və potensial pozuntularla bağlı daxili istintaq mexanizminə malik olduğunu önə çəkir. 2021-ci ildə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (BCM) İsraildə daxili istintaq aparılan hallara müdaxilə etməkdən imtina etmişdi ki, bu da İsrailin mövqeyini gücləndirən hüquqi presedent oldu.

2024-cü ilin yanvarında İsrailin baş hərbi prokuroru bəyan etdi:

"Əl-Basme" klinikası ilə bağlı bizdə bu obyektə bilavasitə və məqsədli zərbə endirildiyini təsdiqləyən sübutlar yoxdur. Daxili istintaq davam edir. Amma bu gün üçün dəqiq demək olar ki, burada heç bir məqsədli hücum faktı yoxdur."

İsrailin rəsmi xətti hüquqi, hərbi və siyasi arqumentlərin kombinasiyasına əsaslanır. Təl-Əviv iddia edir ki, atdığı addımlar beynəlxalq hüquq çərçivəsində olub, hərbi zərurətdən irəli gəlib və kompleks, dinamik döyüş şəraitində həyata keçirilib. HƏMAS-ın mülki infrastruktura infiltrasiya etdiyi iddiası bu arqumentin mərkəzində yer alır.

2024-cü ilin martında BMT-nin xüsusi məruzəçiləri - qadın hüquqları, cinsi zorakılıq və reproduktiv sağlamlıq üzrə ekspertlər - təqdim etdikləri ortaq hesabatda bildiriblər:

"Süni mayalanma klinikalarının məhv edilməsi, qadınların dondurulmuş embrionlarına çıxışının itirilməsi, müalicə prosedurlarının başa çatdırıla bilməməsi - bütün bunlar reproduktiv zorakılıq formasıdır və müəyyən etnik qrupa aid doğumların qarşısını almağa yönəlmiş əməl hesab oluna bilər."

Beynəlxalq humanitar hüquq üzrə hüquqşünas Karla Essadın fikrincə, bu cür hərəkətlər, əgər niyyət sübuta yetirilərsə, Soyqırım Konvensiyasının II maddəsinə düşə bilər.

Sönmüş analıq ümidləri

"Əl-Basme" klinikasının rəhbərliyi və Qəzzanın Səhiyyə Nazirliyinin birgə hesabatına görə, bu faciə nəticəsində azı 140-170 qadın süni mayalanma müalicəsini davam etdirmək imkanından məhrum olub. Onların arasında:

- təbii yolla ana olmaq şansı faktiki olaraq qalmayan 60-dan çox, 42 yaşdan yuxarı qadın; - xərçəng diaqnozu ilə kimyaterapiyaya başlamazdan əvvəl yumurta hüceyrələri götürülən 15 pasiyent, hansı ki, səhhətləri təkrar müdaxiləyə imkan vermir; - nadir hormonal və genetik sindromlarla yaşayan, bahalı beynəlxalq proqramlar çərçivəsində müalicə alan 30-dan artıq qadın da var.

Reproduktiv tibb üzrə mütəxəssis, doktor Nadiyə Haşhaş vəziyyəti belə izah edir:

"EKO prosedurları standart bir şablonla aparılmır. Hər bir pasiyentə uyğun xüsusi protokol hazırlanır, bu da güclü hormonal yüklənmə, yan təsirlər və ən əsası - yaş faktoru ilə müşayiət olunur. Embrionların itirilməsi sadəcə bir prosedurun pozulması deyil, əksər qadınlar üçün sonuncu şansın tam itkisidir."

Fələstin Fertillik Assosiasiyasının məlumatına görə, 22 qadın donor proqramları əsasında müalicə alırdı. Ancaq bölgədə blokadanın davam etməsi, tibbi materialların idxalına nəzarətin qeyri-mümkünlüyü bu proqramların bərpasını istisna edir.

Hələ 2018-ci ildə Ümumdünya Psixiatriya Assosiasiyası tərəfindən Yaxın Şərqdə aparılmış tədqiqatlar göstərirdi ki, münaqişə şəraitində uşaq sahibi ola bilməmək posttravmatik stress pozuntusu (PTSP) riskini 38 faiz artırır. Süni mayalanma uğursuzluğu ilə qarşılaşmış qadınlarda isə depressiyaya düşmək ehtimalı 3,5 dəfə yüksəlir.

Qəzzada bu risklər daha da ağırlaşır, çünki: - analığın dini və mədəni baxımdan həddən artıq böyük simvolik yeri var; - alternativ tibbi mərkəzlər faktiki olaraq mövcud deyil; - 2,3 milyon əhali arasında cəmi 5 lisenziyalı psixoterapevt fəaliyyət göstərir.

Psixoloq Leyla Şəvani "Əl-Basme" klinikasında embrionlarını itirən qadınlarla işləyir. Onun dediyinə görə, zərbədən altı ay keçməsinə baxmayaraq, heç bir pasiyent normal psixoemosional vəziyyətə qayıtmayıb:

"Bu qadınlar sanki daimi bir matəm içində yaşayır. Onlar təkcə analıq arzusunu yox, həm də kimliklərinin bir hissəsini itiriblər."

ÜST-nin 2023-cü ilin dekabrında yaydığı hesabatda qeyd olunur ki, Qəzzada reproduktiv sağlamlıq üzrə fəaliyyət göstərən cəmi 9 mərkəz qalmışdı - bu siyahıya özəl klinikalar, donor mərkəzləri və dövlət xəstəxanalarının müvafiq şöbələri daxil idi. "Əl-Basme" klinikasının tamamilə məhv edilməsi, Deyr əl-Bələx və Xan-Yunisdəki iki digər mərkəzin isə müvəqqəti bağlanması fonunda Qəzza faktiki olaraq bu sahədəki bütün infrastrukturunu itirib.

ÜST əlavə edir: - sektor əhalisinin 97 faizi artıq fertilik laboratoriyalarına çıxış imkanını tam itirib; - süni mayalanma üçün növbədə olan 1200-dən artıq qadın proqramdan kənarlaşdırılıb; - 2024-cü ilin yanvarına qədər Qəzzada heç bir krióbank fəaliyyət göstərmir.

Bu yalnız yeni prosedurların dayanması deyil - minlərlə əvvəlcədən dondurulmuş bioloji material da məhv olub. Bura o qadınlar da daxildir ki, hazırda xaricdə yaşayırdılar və geri qayıdaraq embrion köçürülməsi planlaşdırırdılar.

Hüquqi qiymətləndirmə və beynəlxalq hüququn müddəaları

Beynəlxalq humanitar hüquqa əsasən, analıq və reproduktiv sağlamlığın qorunmasına xidmət edən tibb müəssisələri xüsusi müdafiə statusuna malikdir - bu, Cenevrə Konvensiyalarına əlavə I Protokolun 16 və 18-ci maddələri ilə təsbit olunur. Bu obyektlərin hərbi zərurət olmadan dağıdılması, proporsionallıq və seçicilik prinsipinin pozulması kimi qiymətləndirilə bilər.

Reproduktiv hüquqlar eyni zamanda bir sıra beynəlxalq sənədlərlə də qorunur: - Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında Konvensiya (CEDAW); - Əhali və inkişaf üzrə Qahirə Bəyannaməsi; - ÜST-nin qadın, uşaq və yeniyetmələrin sağlamlığının qorunması üzrə Qlobal Strategiyası.

Bütün bu sənədlər göstərir ki, "Əl-Basme" kimi bir klinikanın dağıdılması təkcə bir binanın uçurulması deyil. Bu, qadınların gələcəyinin, cəmiyyətin demoqrafik sabitliyinin və əsas insan hüquqlarının hədəf alınması deməkdir. Qəzzada həyat yalnız dağıdılmır - o, dondurulmuş halda itirilir.

Beynəlxalq humanitar hüquq üzrə tanınmış ekspert, professor Adil Hariri vəziyyəti belə izah edir:

"Reproduktiv müalicəyə çıxışı təmin edən müəssisələrin bilərəkdən və ya əvvəlcədən proqnozlaşdırıla bilən şəkildə dağıdılması qadınların sağlamlıq, bədən toxunulmazlığı və fərdi muxtariyyət hüquqlarının pozulması kimi qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə də, əgər bu, müalicənin davam etdirilməsinin mümkünsüzlüyü və ya bioloji materialların bərpa edilə bilməməsi ilə müşayiət olunursa."

Məsələni sadəcə tibbi kontekstdə dəyərləndirmək yetərli deyil. Söhbət fərdi bir ağrıdan gedir - o ağrı ki, müharibə şəraitində sistematik zorakılıq forması alır. Bu, qadınların sadəcə doğum qabiliyyətini deyil, həm də onların fundamental hüquqlarını, ləyaqətini və insan kimi mövcudluq əsaslarını hədəfə alır.

Alternativ klinikaların, beynəlxalq yardımın və Qəzzadan kənarda tibbi yardıma çıxışın olmaması şəraitində "Əl-Basme" klinikasının məhv edilməsi sadəcə bir fasilə deyil - bu, Qəzzada reproduktiv tibbin tam və fəlakətli şəkildə sıfırlanmasıdır. Bu, statistikaya düşəcək adi bir rəqəm deyil. Bu - doğulmağa hazırlaşan, amma artıq heç vaxt doğulmayacaq nəsillərin yox olmasıdır.

Burada təkcə müalicə protokolları itirilməyib. Burada qadınların gələcəyi, ailələrin ümidi, bir xalqın demoqrafik sabitliyi və bioloji davamlılığı məhv edilib.

"Həyatın özünə zərbə" - beynəlxalq presedent və hüquqi suallar

Qəzzada EKO klinikasının dağıdılması beynəlxalq hüquq üçün nadir, həm də son dərəcə həssas presedent yaradır. Çünki bu, artıq yalnız mövcud həyatın deyil, yaranmamış həyatın da müharibənin qurbanına çevrildiyi haldır. İsrailin "proporsional güc tətbiq etməsi" ilə bağlı tənqidlər fonunda, reproduktiv mərkəzə endirilən zərbə bu münaqişəyə tamam yeni - fərdi və ailəvi həyat sahəsinə sirayət edən ölçü gətirir.

Bu məsələ gələcəkdə BMT-nin İnsan Hüquqları Şurasında və Qəzzadakı hadisələrin araşdırılması üzrə beynəlxalq istintaq komissiyasında ayrıca araşdırma predmetinə çevrilə bilər. Aşağıdakı əsas suallar isə hələ də cavabsızdır:

- İsrailin bu obyektin hərbi məqsədlə istifadə olunduğuna dair konkret kəşfiyyat məlumatı vardımı? - Tibbin digər sahələrində bu kimi neçə hadisə baş verib və onların cəmlənməsi hansı hüquqi nəticələr doğura bilər? - Silahlı münaqişələrdə reproduktiv infrastrukturun hüquqi qoruma səviyyəsi nə dərəcədə təmin olunub? Bu sahəyə xüsusi beynəlxalq müqavilələr və ya mexanizmlər tətbiq oluna bilərmi?

Hazırda məlum olan yeganə şey budur: Qəzzadakı müharibə təkcə evləri, məktəbləri və xəstəxanaları yox etdi. O, həyatın hələ yaranmadığı yerdə belə, onu boğdu. Bu, yalnız keçmişə vurulan zərbə deyil - bu, gələcəyin də susdurulmasıdır.

Reproduktiv hüquqların qəsdən və ya ehtiyatsız şəkildə tapdanması təkcə humanitar böhran deyil, həm də beynəlxalq hüquq üçün ciddi xəbərdarlıq siqnalıdır. Qəzzada həyatın özü - hələ başlamamışdan əvvəl - dağıdılıb. Bu dağıntının külləri isə təkcə tibbi yox, hüquqi və mənəvi cavab tələb edir.