2025-ci ilin yayı Yaxın Şərqdə tarazlıqları alt-üst edən bir qığılcımla başladı - İran və İsrail arasında illərdir kölgədə davam edən qarşıdurma bu dəfə açıq savaşa çevrildi. Artıq nə bu münaqişə vasitəçilər üzərindən aparılan köhnə proksi savaşa bənzəyir, nə də təkcə ritorik hücumlarla kifayətlənir. Söhbət bölgənin siyasi topoqrafiyasını dəyişən sistemli böhrandan gedir.

İsrailin İranın strateji hərbi və nüvə obyektlərinə hava zərbələri, Tehranın cavabında ballistik raketlər və hücum dronları buraxması, paralel şəkildə "Hizbullah" və Yəməndəki husilərin aktivləşməsi, ABŞ-ın diplomatik manevrləri və Avropa İttifaqının tutqun reaksiyası... bütün bunlar artıq Yaxın Şərqdə köhnə oyunun qaydalarının daha keçərli olmadığını göstərir. İndi yeni bir oyun başlayıb - və onun qaydaları hələ heç kimin əlinə yazılmayıb.

Diqqətlər bir nöqtəyə yönəlib: İranın Nüvə Silahlarının Yayılmaması üzrə Müqavilədən (NPT) çıxmaq ehtimalı. Bu təkcə bölgə üçün yox, bütövlükdə qlobal təhlükəsizlik arxitekturası üçün dönüş nöqtəsi ola bilər.

Hazırda baş verənlər sadəcə lokal gərginliyin növbəti dalğası deyil. Bu, çoxölçülü, struktural və sistemli böhrandır. Məsələ iki ölkənin deyil, II Dünya Müharibəsindən sonra qurulan beynəlxalq düzənin taleyinə çevrilib.

İran-İsrail qarşıdurması illərlə "boz zona"da inkişaf etmişdi: kibertəhlükələr, punktual zərbələr, proksi qrupların fəaliyyəti... Lakin 2025-ci ilin əvvəlindən bəri bu sxem pozulub. Aprelin 13-də İsrailin "Hetz-3" hava hücumundan müdafiə sistemi İranın hipersəsli raketini dayandıra bilmədi. Raketin Həyyfədəki hərbi obyektə tuşlanması və müdafiənin yarılması - bu, artıq sadəcə texniki deyil, strateji fiasko idi.

İsrailin cavabı yarımçıq və sinxronizasiyasız oldu. "Axios"un məlumatına görə, Tel-Əviv çoxsaylı lobbi səylərinə baxmayaraq, ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasından İranın nüvə infrastrukturuna qarşı birgə əməliyyata razılıq ala bilmədi. Ağ Ev bu gün daxildə Çinlə qarşıdurmaya fokuslanıb, Yaxın Şərqdə yeni müharibəyə girməyə meylli deyil.

Mayın 18-də İran parlamentinin milli təhlükəsizlik komissiyasının üzvü İbrahim Rəzaei açıq şəkildə bəyan etdi: "İranın artıq NPT-dən çıxma zamanı çatıb". Bu bəyanat, Omandakı danışıqların son anda ləğvi fonunda səsləndi. Halbuki diplomatların dediyinə görə, İran həmin görüşdə ABŞ-a "kompromisli təklif paketi" təqdim etməyə hazırlaşırdı. Bu açıqlama isə qlobal nüvə təhlükəsizliyi sisteminə birbaşa həyəcan siqnalıdır.

İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi isə ritorikasını belə qurdu: "İran nüvə silahına can atmır. Amma müqavilənin pozulması artıq bizə təhlükəsizlik qazandırmırsa, bu sazişin mənası da qalmır." Onun sözlərinə görə, İsrailə qarşı zərbələr sırf özünümüdafiə xarakteri daşıyır və əgər Tel-Əviv təcavüzü dayandırsa, Tehran da cavab addımlarını dayandırmağa hazırdır.

Yəni İran nüvə müqaviləsindən çıxmaq istəyini birbaşa bombaya gedən yol kimi yox, siyasi şantaj aləti kimi istifadə edir - ilk növbədə ABŞ-a təzyiq göstərərək, ədalətli və yeni razılaşmaya nail olmaq istəyir.

Etnik amil: səssiz gərginlik xətləri

İranda xarici təzyiqin fonunda daha da kəskinləşən əsas zəif nöqtələrdən biri - etnik parçalanma xətləri olaraq qalır. Bu xüsusda diqqət mərkəzinə düşən bölgə isə, heç şübhəsiz, Cənubi Azərbaycandır - əhalisinin əksəriyyəti azərbaycanlı olan, tarixi və demoqrafik baxımdan özünəməxsus statusa malik region. Son aylarda burada həm siyasi fəallıq artıb, həm də mədəni və inzibati muxtariyyət tələbləri daha ucadan səslənməyə başlayıb.

Anadolu Universitetinin Yaxın Şərq Araşdırmaları Mərkəzinin 2025-ci ilin mayında yaydığı hesabatda açıq şəkildə vurğulanır: "Mərkəzin artan militarizasiya və milli təhlükəsizlik vurnuxması şəraitində sərt idarəetməyə üstünlük verməsi, əksinə, yerli etnik qruplarda narazılığı və yadlaşmanı daha da dərinləşdirir." Başqa sözlə, rejimin parçalanmanı önləmək üçün atdığı sərt addımlar, bumeranq effekti ilə, məhz həmin dağılmanı daha da sürətləndirir.

Bu fonda beynəlxalq təşkilatların - xüsusən də Human Rights Watch və Amnesty Internationalın Təbriz, Urmiya və Ərdəbildə baş verən repressiyalarla bağlı yaydığı səs-küylü hesabatlar - İran daxilindəki etnik hərəkatlara yeni legitimlik verir və Qərbin Tehrana yönəltdiyi təzyiq vektorunu artıq təkcə nüvə proqramı ilə deyil, insan haqları xətti üzrə də genişləndirir.

Daxili siyasi balans: praqmatizmlə radikalizm arasında

İran daxilində isə güc mərkəzləri arasında ziddiyyət daha da dərinləşməkdədir. Bir tərəfdə prezident Məsud Pəzəşkianın təmsil etdiyi mülki hökumət dayanırsa, digər tərəfdə getdikcə daha güclü və hərbi-strateji təsir dairəsini genişləndirən İran İnqilab Keşikçiləri Korpusu (SEPAH) var.

Beynəlxalq Strateji Tədqiqatlar İnstitutunun (IISS) ekspertlərinin bildirdiyinə görə, "SEPAH təkcə müdafiə deyil, artıq diplomatiya və iqtisadiyyat sahəsində də əsas qərarverici mərkəzə çevrilməkdədir. Bu isə nazirlərin və mülki kabinetin rolunu zəiflədərək güc balansını dəyişir."

Bu proses ölkədə idarəçilik böhranı yaradır: bir tərəfdən hökumət orqanları arasında institusional uçurum dərinləşir, digər tərəfdən isə böhran şəraitində SEPAH-ın siyasi sistemə tam nəzarəti ələ almaq cəhdi real ssenariyə çevrilə bilər. Bu gedişat ya hərbi diktatura tipli strukturlaşmaya, ya da əksinə - elita daxilində parçalanma və qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər.

Əgər böhran uzanarsa və iqtisadi vəziyyət daha da pisləşərsə, bu daxili gərginlik artıq rejimin ideoloji dayaqlarına toxunacaq səviyyəyə gəlib çata bilər.

İqtisadi tablo: sanksiyaların içində boğulan ölkə

İran iqtisadiyyatı uzun illərdir ki, ağır vəziyyətdədir. Amma 2025-ci ilin aprelindən bəri G7 ölkələrinin yeni sanksiyaları - neft ixracına məhdudiyyətlər, SWIFT sisteminə çıxışın bağlanması, energetika və telekommunikasiya sahəsində texnologiya embarqosu - vəziyyəti fəlakət həddinə çatdırıb.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına görə, İranda may ayı etibarilə illik inflyasiya 43 faizə yüksəlib, rialın dollar qarşısında dəyəri ilin əvvəlindən bəri 18 faiz aşağı düşüb. Şəhər əhalisi arasında yoxsulluq göstəricisi isə artıq 38 faizi keçib. Bu, dövlətin sosial subsidiyaları saxlamaq imkanlarını zəiflədir, xüsusən də etnik cəhətdən parçalanmış vilayətlərdə.

İsfahan, Qəzvin, Təbriz və Bəndər-Abbasda baş verən kütləvi etirazlar sübut edir ki, İran cəmiyyətində sosial narazılıq artıq təkcə iqtisadi səbəblərlə yox, eyni zamanda siyasi və etnik istəklərlə də bağlıdır. Şərif Universitetinin iqtisadçısı Səid Mehrani bu vəziyyəti belə izah edir: "Bu dəfə etirazlar təkcə çörək deyil, eyni zamanda səs, hüquq və iştirak tələb edir."

Regional və beynəlxalq nəticələr: İran tək qalır

İsrailin təzyiqləri, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ ilə artan koordinasiya şəraitində Tehranda "əhatəyə alınma" qorxusunu gücləndirib. Bu isə İslam Respublikasını Moskva və Pekinlə yaxınlaşmağa vadar edir. Amma bu ittifaqların effektivliyi, ən azı praktik planda, çox aşağıdır. Rusiya öz daxili geosiyasi çətinlikləri ilə məşğuldur, Çin isə "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsünün sabitliyi naminə eskalasiyadan uzaq durmağa çalışır.

Beləliklə, İran faktiki olaraq regional təcrid vəziyyətinə düşüb. İraq, Suriya, Livan və Yəməndəki təsir dairəsini saxlamaq üçün ciddi resurs, kadr və diqqət tələb olunur - amma ölkə daxilindəki dərinləşən böhran bu ehtiyacların qarşısını almağa imkan vermir.

İsrailin hərbi zərbələrdən sonra rejimin dəyişdirilməsi çağırışları göstərir ki, Tel-Əviv artıq sadəcə çəkindirmə strategiyasından imtina edib. İndi məqsəd - İran İslam Respublikasının həm infrastruktur, həm də simvolik dayaqlarını sıradan çıxarmaqdır. Bu, lokal əməliyyat deyil - regional güc balansını dəyişdirməyə hesablanmış strategiyadır. Amma bu strategiyanın uğur qazanacağı hələ ki, qəti deyil. İran zəif görünə bilər, amma çökmək hələ uzaqdır.

Yeni paradiqma: qabaqlayıcı müdafiədən proaktiv dağıdıcılığa

İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahunun aparatının yaydığı rəsmi bəyanatda iranlı xalq rejimə qarşı üsyana çağırılırdı. Demək olar, eyni vaxtda, 1979-cu ildə devrilmiş Pəhləvilər sülaləsinin varisi Rza Pəhləvi fars dilində müraciətlə çıxış etdi. O, artıq illərdir ki, özünü İranın teokratik idarəçiliyinə dünyəvi alternativ kimi təqdim edir.

Zamanlama və ritorika baxımından bu sinxronluq, Müharibə Araşdırmaları İnstitutunun (ISW) ekspertlərinə görə, İrandan kənarda koordinasiya olunan kompleks siyasi-informasiya kampaniyasına işarədir. Məqsəd yalnız hərbi zərbə vurmaq deyil - İran vətəndaşlarının Xamenei rejiminin ölkəni qorumaq qabiliyyətinə olan inamını sarsıtmaqdır.

Strateji təzyiqin əksi effekti

Bütün dağıntılara, informasiya müharibəsinə və artan beynəlxalq təcridə baxmayaraq, Tehran rejimi dağılma əlamətləri göstərmir. Əksinə, GAMAAN Sosioloji Mərkəzinin (araşdırmalar İrandan kənarda yaşayan iranlılar arasında aparılıb) təhlilləri göstərir ki, ölkə daxilində daxili siyasətdən narazılığa baxmayaraq, vətəndaşların əksəriyyəti xarici müdaxiləyə tənqidi yanaşır.

Bu, İsrailin hazırkı strategiyasını riskli edir. Nəzəri cəhətdən, zərbələr elitalar daxilində parçalanma və ya xalq üsyanına gətirə bilərdi. Lakin faktiki olaraq, International Crisis Groupdan analitik Əli Vaezinin vurğuladığı kimi, xarici təzyiq əksər hallarda əhalinin rejim ətrafında birləşməsinə gətirib çıxarır. İran isə səkkizillik İran-İraq müharibəsinin "milli sağqalma" simvoluna çevrildiyi bir ölkədir - və bu xatirə kollektiv düşüncədə hələ də canlıdır.

Xüsusilə nəzərə alsaq ki, SEPAH (İnqilab Keşikçiləri Korpusu) kadr itkisinə baxmayaraq, təhlükəsizlik strukturlarından tutmuş iqtisadiyyatın əsas sektorlarınadək bütün əsas dayaqları nəzarətdə saxlayır. Və əgər xalq arasında alternativ siyasi qüvvə, yəni rejimi əvəzləyə biləcək real seçki yoxdur, o zaman mərkəzi hakimiyyət zəifləsə belə, bu, rejimin avtomatik süqutu anlamına gəlmir.

Müxalifət düşərgəsinin əsas problemi təkcə parçalanma deyil - eyni zamanda legitimlik böhranıdır. "Mücahidin-e Xalq" təşkilatı, hərçənd ki, ABŞ-dakı bəzi siyasi çevrələrdə - o cümlədən Tramp administrasiyasının keçmiş müşavirləri arasında dəstək tapır, İranda olduqca qeyri-populyardır. Səddam Hüseyn rejimi ilə assosiasiyası və qapalı strukturu bu təşkilatı hətta rejim əleyhinə olan orta təbəqələr üçün də arzuolunmaz edir.

Rza Pəhləvi - İran diasporasında ad-san qazansa da - ölkə daxilində nə institusional baza, nə də əsas təsir qruplarının, xüsusən də gənclərin və fəhlə sinfinin dəstəyinə sahib deyil. Onun İsraillə açıq kooperasiyası isə İranda praqmatik addım kimi deyil, Qərbin nəzarəti altına düşmüş bir fiqur kimi qiymətləndirilə bilər - bu da, nəinki rəğbət, əksinə, əlavə etiraz doğurur.

İranın Nəqəv və Hayfadakı obyektlərə endirdiyi raket zərbələri, hərçənd ki, böyük dağıntıya səbəb olmadı, amma mühüm siqnal rolunu oynadı: Tehran göstərdi ki, zəiflik fonunda belə, koordinasiyalı və məhdud cavab vermək gücündədir. Al Monitorun məlumatına görə, hücumdan əvvəl İran Moskva və Pekinlə məsləhətləşmələr aparıb - məqsəd ABŞ-ın da cəlb oluna biləcəyi nəzarətsiz eskalasiyadan yayınmaq idi.

Vaşinqton isə hazırda ikiüzlü mövqe tutur. Tramp administrasiyası İsrailin "özünü müdafiə hüququnu" açıq şəkildə dəstəkləyir. Amma ekspert dairələrində getdikcə daha güclü səslənən narahatlıq var: əgər qarşıdurma uzanarsa, bu, ABŞ-ın bölgədəki strateji mövqelərini zəiflədə bilər. RAND Corporationun təhlillərinə görə, İranla bağlı ardıcıl plan olmadan həyata keçirilən zərbələr "idarəolunan çöküş" effektinə gətirib çıxara bilər - amma belə vəziyyəti nəzarətə almaq üçün meydanda heç kim yoxdur.

Həssas effektivlik: nüvə infrastruktura endirilən zərbələr

İsrailin klassik hərbi strategiyası həmişə yüksək dəqiqlikli, lokal zərbələrə əsaslanıb - xüsusən də hərbi və nüvə infrastrukturlarına qarşı. Lakin bu dəfəki zərbələr, nümayişkaranə miqyasına rəğmən, ciddi strateji nəticə vermədi. MAQATE və peyk şəkillərinə əsaslanan təhlillər göstərdi ki, Nətənzdəki uranın zənginləşdirilməsi üzrə bəzi obyektlər sıradan çıxsa da, əsas sentrifuqalar daha əvvəl yeraltı komplekslərə köçürülmüşdü.

Beləliklə, qısamüddətli dövrdə bu zərbələr İranın nüvə proqramını ləngidə bilər, amma onu tam sıradan çıxarmaq üçün yetərli deyil.

ABŞ və Almaniya kəşfiyyat strukturlarının son məlumatlarına görə, İran genişmiqyaslı hərbi eskalasiyadan çəkinir və bunun əvəzinə proksi qüvvələr və iqtisadi davamlılıq əsaslı "asimmetrik çəkindirmə" modelini üstün tutur. Bu modeldə əsas silah - raketlər yox, zamanın özü və təmkinli müqavimətdir.

İsrail elitası daxilində isə vahid yanaşma yoxdur. Keçmiş baş nazir və müdafiə naziri Ehud Barak Yedioth Ahronoth qəzetinə müsahibəsində açıq etiraf edir: "Biz uzunmüddətli müharibəyə girə bilmərik. Arsenallarımız limitlidir, hava hücumundan müdafiə sistemimiz həddən artıq yüklənib, ehtiyat ordu isə bu cür kampaniyalar üçün nəzərdə tutulmayıb."

Bu sözlər İsrailin əsas dilemmasını aydın göstərir: bəli, Tel-Əviv punktual zərbələr vura bilər, amma uzanan qarşıdurma həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan onu zəiflədir.

İran isə - bütün zəifliklərinə baxmayaraq - öz hərbi sənayesinə, möhkəm təchizat zəncirinə və beynəlxalq təcrid şəraitində müharibə aparmaq təcrübəsinə sahib ölkədir. SIPRI institutunun məlumatına görə, son 18 ayda Tehran ballistik raket istehsalını 24 faiz artırıb. Xaricdən texnologiya idxalı məhdud olsa da, Rusiya və Çin texnologiyalarının yerli adaptasiyası ilə bu boşluq nisbətən kompensasiya olunub.

Vəziyyət nə qədər gərgin olsa da, hələlik qırmızı xətlər aşılmayıb. ABŞ - Trampın rəhbərliyi altında - İsrailin tərəfini tutur, lakin genişmiqyaslı müdaxiləyə hələ ki, meyil göstərmir.

Bu isə onu göstərir ki, bölgədə müharibənin yeni arxitekturası artıq qurulub - amma onun "mühəndisləri" hələ nə öz planlarına tam hakimdir, nə də onun nəticələrini hesablaya bilirlər.

Yeni paradiqma: qabaqlayıcı müdafiədən - proaktiv destabilizasiyaya

ABŞ-ın yenidən xarici siyasətin mərkəzinə dönən dövlət katibi Mayk Pompeo Senat üzvləri üçün qapalı brifinqdə, Axiosun məlumatına əsasən, belə deyib: "Bizim marağımız - müharibəyə qarışmaq deyil, çəkindirməni qorumaqdır. İsrail anlamalıdır ki, dəstəyimiz şərtsiz deyil."

Avropa İttifaqı isə ənənəvi diplomatik çağırışlarla kifayətlənir: "Hər iki tərəfi təmkinə çağırırıq." Lakin bu ritorikanın arxasında Fransa, Almaniya və Polşa arasında ciddi daxili fikir ayrılıqları gizlənir. Rusiya və Çin isə gözləmə mövqeyindədir, amma səssizcə regiondakı təsir imkanlarını artırırlar - həm iqtisadi, həm də hərbi-texniki kanallar vasitəsilə.

Ən azı elə bu səbəbdən də proseslərin yalnız xarici deyil, daxili dinamikası da getdikcə daha böyük əhəmiyyət kəsb edir. İranda prezident seçkilərindən və SEPAH-ın güclənməsindən sonra əsas qərarlar artıq nə diplomatik kanallarda, nə də mülki idarəetmə şəbəkəsində verilir.

İranın Livandakı sabiq səfiri Əli Rza Təvəkkuli Al-Mayadeen telekanalına verdiyi müsahibədə bunu belə izah edir: "Bu, Tehranın böhranı deyil. Bu, struktur keçididir - birbaşa çəkindirmə strategiyasına yönəlirik. Müharibə axtarmırıq, amma əgər söhbət suverenlikdən gedirsə, ondan da yayınmayacağıq."

İsraildə də vəziyyət az qala eyni dərəcədə gərgindir: Netanyahunun hökuməti düşən reytinqlər, ifrat sağçılardan gələn təzyiqlər və məhkəmə islahatlarına qarşı küçə etirazları fonunda təzyiq altındadır. Belə daxili şərtlər xarici təhdidləri hökumət üçün daxili səfərbərlik alətinə çevirir.

"Am Kalavi" əməliyyatı - kompetensiyaya zərbə

İyunun əvvəlində İsrailin həyata keçirdiyi "Am Kalavi" adlı xüsusi əməliyyat İran-İsrail qarşıdurmasında yeni və kəskin bir mərhələnin başladığını göstərdi. Bu dəfə hədəf təkcə obyektlər yox, birbaşa insan kapitalı - yəni İranın nüvə proqramının əsasını təşkil edən alim və mühəndislər oldu.